خلاصه: در چند دهه گذشته جنبه‌های علمی و فنی تولید طیور بویژه از نظر سالن و تجهیزات به شدت دچار تحول شده است ولی هنوز بخش اعظم عملیات پرورش، کارهای ساده‌ای هستند که از قبل وجود داشته‌اند. مرغدار باید به کار خود و توجه به مرغ‌ها توجه اکید داشته و از ابزار و تجهیزات کافی برای تأمین شرایط محیطی مناسب برای جوجه‌ها به شیوه دقیقی بهره ببرد. این روزها شروع فصل سرد است. مرغداری‌ها در فصول سرد و گرم، از نظر مدیریت سالن بویژه از نظر فراهم ساختن شرایط محیطی مناسب برای رشد جوجه‌‌ها تفاوت اساسی دارند. هفته اول دوره پرورش جوجه‌ها از نظر عملکرد آینده آنها اهمیت دارد. در فصول سرد نیز باید از روز اول پرورش، سیستم‌های گرمایش و تهویه را به درستی به کار گرفت.
مقدمه
مدیریت گله‌های مرغ گوشتی در هر زمان از سال چالش‌آفرین است ولی در ماه‌های زمستان مشکل‌تر است. وقتی دمای خارج از سالن پایین می‌آید، حفظ دمای مطلوب در در درون سالن و تهویه به منظور تأمین هوای تازه سخت‌تر است. تهویه برای ایجاد محیط مناسب برای رشد جوجه‌ها اهمیت دارد و در واقع به معنی یک تصمیم‌گیری دو سر بین افزایش مصرف سوخت و کیفیت رشد جوجه‌ها در شرایط سرما است. عدم تأمین گرمای مناسب در فصل سرد موجب مصرف بیشتر غذا می‌شود. غذای مورد استفاده برای نگهداری بدن، صرف رشد جوجه‌ها نمی‌شود و لذا بر ضریب تبدیل غذایی و عملکرد گله اثرات زیان‌بار دارد.
جوجه‌های گوشتی در اولین روزهای حیات خود پتانسیل رشد سریعی دارند و در مقایسه با دیگر روزها انرژی غذایی بیشتری به سمت رشد آنها هدایت می‌شود. از دست دادن فرصت و اشتباهات مدیریتی در روزهای اولیه پرورش جوجه‌‌ها، اثر نامطلوب خود را تا انتهای دوره یعنی روز بارگیری مرغها به جا می‌گذارد.
سال‌ها قبل وقتی صحبت از مدیریت و تنظیم دانخوری‌ها، ‌آبخوری‌ها، تهویه حداقلی، ‌دما و امثال آن بود، هر گونه تغییری در مقیاس روزانه یا هفتگی انجام می‌شد. این ایده در مرغداری‌های نوین و مجهز امروزین کارایی ندارد. امروزه تصمیمات مدیریت داخلی مرغداری در مقیاس ساعتی است. ساعات از دست‌رفته و اشتباهات احتمالی را نمی‌توان در ادامه دوره جبران کرد. این مسئله بویژه در کار با سیستم گرمایش و تهویه حداقلی قابل توجه است. پرندگان در سرما بجای اینکه رشد کنند، غذای بیشتری می‌خورند تا خود را گرم نگه دارند و این در زمان انتهای دوره از نظر ضریب تبدیل غذایی فاجعه‌بار خواهد بود. نقص تهویه حداقلی،‌ زیانبار است زیرا هم کیفیت هوا و هم کیفیت بستر به آن بستگی دارد. از طرفی سلامت پرندگان و سلامت و کیفیت پای آنها بستگی به کیفیت هوا و کیفیت بستر دارد. در تولید جوجه گوشتی، تهویه و گرمایش اهمیت اساسی دارند ولی مرغدار است که این سیستم‌ها را مدیریت می‌کند و معلوم می‌سازد که آنها تا چه اندازه دقیق و مناسب هستند و بر اساس آنها گله چه عملکردی خواهد داشت.
سیستم گرمایش
در زمستان و غلبه هوای سرد تنها چند ساعت قرار گرفتن جوجه‌ها در معرض سرما و تنفس هوای سرد خسارات قابل توجهی به عملکرد گله وارد می‌آورد. بنابرین باید سالن، سیستم تهویه و سیستم گرمایش سالن در شرایط ایدآلی حفظ شوند. وجود سالن مناسب و تجهیزات خوب، یک طرف سکه است. طرف دیگر سکه خود مرغدار و از قضا بخش مهم‌تر آن است. بدون اینکه مرغدار زمان قابل توجهی را در درون سالن سپری کند، شاهد موفقیتی نخواهد بود. امروزه ابزارهای مختلفی وجود دارند که می‌توان به کمک آنها شاخص‌های مختلف شرایط محیطی نظیر سرعت باد، ‌دما، ‌جریان هوا، ‌فشار استاتیک و دیگر شاخص‌های شرایط درون سالن را ارزیابی کرد. با این حال هیچ چیز به اندازه زمانی که مرغدار می‌گذارد و عملاً در درون سالن به ارزیابی وضعیت می‌پردازد، ارزش ندارد. مرغدار باید از نزدیک و بطور منظم و روزانه وضعیت جوجه‌ها و دستگاه‌های مورد استفاده در سالن را ببیند، آنچه را در طول روز و شب می‌گذرد یاد بگیرد و یافته‌های خود را بکار اندازد و بصورت مناسب تصحیح کند.
سیستم گرمایش یکی از ارکان مهم مرغداری‌ گوشتی است. در ماه‌های خنک سال بویژه در شب‌ها باید از گرمای کمکی استفاده کرد. سیستم گرمایش در فصل زمستان ‌نه تنها برای بهبود عملکرد جوجه‌ها و قابلیت تولید آنها اهمیت دارد، بلکه اساسا برای بقای آنها نیز مهم است. سیستم گرمایش تنها زمانی کار می‌کند که گاز یا گازئیل مناسب فراهم باشد.
در زمستان سرد سال 2014 در منطقه می‌سی‌سی‌پی آمریکا تعداد زیادی از مرغداران مجبور شدند عملیات پرورش اولیه جوجه‌ها در زمستان را مورد تجدید نظر قرار دهند. در برخی موارد پرندگان در دمای سردتر پرورش یافتند زیرا مرغدار قادر به فراهم ساختن گاز کافی برای گرم کردن سالن نبود و یا استطاعت آن را نداشت که سوخت مورد نیاز سالن را خریداری کند. قیمت گاز پروپان بالا بود و خیلی از مرغدارها قادر به تأمین گاز نبودند. در چنین شرایط مرغداران حاشیه سود مطمئنی ندارند. از آنجا که هوا قابل پیش‌بینی نیست، پس از آن مرغدارها با شرکت‌های تأمین گاز خود مذاکره کردند و سعی داشتند گاز را در فصل تابستان پیش‌خر کنند که گاز ارزان است.
قبل از فرا رسیدن زمستان باید مطمئن شویم که سیستم گرمایش سالن به درستی کار می‌کند. هیتر خراب چه از نوع گازی یا گازوئیلی بدون توجه به فصل و وضعیت آب و هوا، موجب اتلاف سوخت می‌شود. این مسئله هم از نظر سوخت مورد استفاده و هم کاهش عملکرد جوجه‌ها به هزینه مرغدار می‌افزاید و به ویژه زمانی اهمیت دارد که از هیتر جت، هیتر‌های فضایی و یا هیتر مادون قرمز استفاده شود. برنامه‌ریزی نادرست و فقدان تعمیر و مراقبت درست و حسابی و در نتیجه نقص در رگولاتورها، انسداد روزنه‌های ورودی و شمعک‌ها منجر به کاهش فشار سوخت بویژه گاز می‌شود.
فشار پایین گاز بصورت شعله ضعیف و زرد و تولید گرمای اندک بازتاب می‌یابد در حالی که شعله آبی و قوی گرمای بیشتری تولید می‌کند. بسته به نوع گاز (پروپان یا گاز طبیعی) فشار مورد نیاز متفاوت است. پروپان احتیاج به فشار بالاتری دارد. مادرهای مصنوعی و هیترهای پروپان در فشار بالاتری عمل می‌کنند. از طرفی فشار گاز در انتهای سالن کمتر است و هیترهای متصل به سیستم گاز ناقص‌تر می‌سوزند.
لازم است قبل از شروع کار تمام مشعل‌ها و شمعک‌ها از گرد و غبار و تار عنکبوت و انسدادهای دیگر زدوده شوند. نازل‌های نشت‌دار موجب اتلاف سوخت می‌شوند و بطور بالقوه خطرناک هستند. می‌توان از محلول رقیق صابون برای چک کردن بست‌ها و شیلنگ‌ها استفاده کرد. رؤیت حباب نشانه نشت گاز است. نباید از شعله آتش برای چک کردن نشتی گاز استفاده به عمل آورد.
انتخاب منبع گرما و سپس مدیریت آن کار کوچک و ساده‌ای نیست. گزینه‌های متعدد در بازار وجود دارد. باید دانست که منبع گرمایش تشعشعی به چه میزان خاموش شوند. گرمای تشعشعی این امتیاز را دارد که بطور کارآمد می‌سوزد و قادر است از خلال هوای ساکن عبور کند و به کف سالن برای گرم کردن جوجه یکروزه برسد. در زمان انتخاب منابع گرمایش تشعشعی و غیر آن باید توجه داشت که مصرف انرژی آنها متفاوت است. مثلا هیتر کوره‌ای هوای تحت فشار زمانی در مرغداری‌ها مرسوم بود ولی امروزه نیست. این دستگاه‌ از طریق همرفت هوا را گرم می‌کند و امروزه برای گرم کردن سالن‌ها بویژه روزهای اولیه پرورش مناسب نیستند. مادر مصنوعی پن‌کیک یا فن‌جت بخش قابل توجهی از گرمای تولید‌شده را از طریق همرفت به هوا منتشر می‌کنند و مقداری انرژی بصورت حرارت تشعشعی به کف سالن و محل جوجه‌ها انتقال می‌یابد. نکته دیگر اینکه مادرهای تشعشعی بجای اینکه هوا را گرم کنند، بخش قابل توجهی از گرمای خود را به سطح زمین منتقل می‌کنند. این مادرها انعطاف‌پذیری دیگری هم دارند و آن اینکه در بالاتر از سطح زمین قرار می‌گیرند و منطقه راحت دمایی وسیع‌تری برای جوجه‌ها فراهم می‌سازند.
برخی مرغدارها به جای استفاده از مادر مصنوعی، از لوله‌های تشعشعی سقفی استفاده می‌کنند. در این دستگاه، ‌هوای گرم ناشی از اجاق از یک طرف یک لوله فلزی را گرم می‌کند. لوله گرم‌شده تشعشعات گرمایی خود را درست همچون مادر مصنوعی تشعشعی به اشیاء ‌مجاور می‌دهد. این لوله‌ها در بالاترین نقطه سقف سالن قرار می‌گیرند و هر گونه گرمی از طریق رفلکتورهای نصب‌شده در اطراف لوله‌ها به سمت پایین هدایت می‌شوند. از آنجا که این دستگاه در ارتفاع بالاتری نصب می‌شود، لذا نقطه داغی در زیر لوله ایجاد نشده و دمای کف سالن یکنواخت‌تر است. هیترهای لوله‌ای معمولاً در زیر سقف نصب می‌شوند و مثل مادر مصنوعی امکان آن که از طریق کابل‌ها بالا و پایین برده شود ندارند بنابرین در زمان گرفتن جوجه‌ها یا کار در سالن نیاز به بالا و پایین بردن آنها نیست. از طرفی نصب ثابت آنها در زیر سقف لزوم مراقبت بیشتر از نظر صدمه زدن به خطوط انتقال آب و مه‌پاش‌ها، سیم‌های برق و خود مواد سقف را به لحاظ گرمای تولیدشده ایجاد می‌کند.
لازم است بعد از اتمام دوره، سیستم گرمایش به دقت تمیز شوند. مرغداری‌ها محیط غبارآلودی هستند و گرد و غبار موجب کاهش کیفیت سیستمهای گرمایش می‌شود. باید بین دو دوره جوجه‌ریزی تمام دربها و منافذ ورودی سالن مسدود شوند تا پرندگان به لانه وارد نشوند. گنجشک‌ها و دیگر پرندگان و حشرات تمایل به ایجاد آ‌شیانه روی مادرهای مصنوعی دارند. همچنین باید از محل سنسور و ترموستات سیستم گرمایش اطلاع دقیق داشته باشیم. محل نصب سنسورها نباید در معرض گرمای بیش از اندازه مادرهای مصنوعی،‌ کوران هوای دریچه‌های ورودی باشد و یا در مسیر جریان هوای شدید هواکش‌ها قرار گیرند. وقتی سنسورها به منبع گرمایی خیلی نزدیک باشند به این معنی است که قسمت‌های دیگر سالن سردتر است و اگر سنسورها در جریان کوران هوا و یا نزدیک به هواکش‌ها باشد به معنی آن است که گرمای بیشتری در سالن تولید می‌شود و لذا سوخت به هدر می‌رود.
سیستم تهویه حداقلی
سیستم گرمایش یکی از بخش‌های ضروری مرغداری گوشتی در فصل زمستان است ولی تنها بخش آن نیست و تهویه حداقلی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. تهویه حداقلی شامل هواکش‌ها و ‌ورودی‌های‌ هوای نصب شده در دیواره‌های طولی سالن می‌باشد. کارکرد مناسب تهویه حداقلی نیز مستلزم صرف وقت است. تعداد دریچه‌های ورودی باید به اندازه باشند و تعداد هواکش مورد نیاز برای تأمین فشار استاتیک صحیح محاسبه شود تا هوای ورودی از طریق دریچه‌ها با سرعت مناسب به سالن وارد شود و هوای آلوده و گرم زیر سقف را مخلوط کرده و به پایین هدایت نماید. یک قائده سرانگشتی مناسب برای تأمین فشار سالن این است که به ازای هر 01/0 اینچ فشار استاتیک، هوا در حدود 2 فوت رانده می‌شود. بنابرین برای اینکه هوا از دریچه‌های ورودی وارد شده و به میانه سالن برسد باید تقریبا حدود 10/0 اینچ فشار در یک سالن 12 متری ایجاد شود. به این معنی که باید فشار سالن بتواند فشار 15/0 اینچ یا بالاتر را در شرایط یک فوت مکعب در دقیقه بازای هر فوت مربع فضای کف تأمین کند. بنابرین لازم است اطلاعات دقیقی در مورد فشار استاتیک سالن و اندازه دریچه‌های ورودی داشته باشیم تا هوا با سرعت مناسبی وارد سالن شود و بتواند هوای درون آن را مخلوط و یکنواخت کند.
اگر دریچه‌های ورودی خیلی عریض یا باریک باشند باعث می‌شوند که به جای مخلوط کردن هوا قبل از رسیدن به جوجه‌ها، هوای سرد مستقیماً به کف سالن یعنی محل قرار گرفتن جوجه‌ها هدایت شوند. یک روش نسبتاً ساده برای پایش جریان هوا در سالن‌ها آن است که نوارهای ضبط صوت را از سقف آویزان می‌کنند تا معلوم شود که هوای ورودی با چه کیفیت و سرعتی به سمت مرکز سالن پیش می‌رود. تا وقتی جوجه‌ها در سالن هستند و سیستم تهویه کار می‌کند و باید به کارکرد سیستم‌های در معرض فشار توجه دقیق داشت.
بعلاوه محیط داخلی سالن مرغداری (گرد و غبار، رطوبت بالا، آمونیاک و امثال آن) برای بلبرینگ‌ها و دنده‌های هواکش‌ها و لوله‌های دریچه‌ها ورودی هوا و تجهیزات دیگر زیان‌بار هستند و باید آنها را بطور منظم روغن‌کاری و گریس‌مالی کنیم و توجه داشته باشیم که دریچه‌های ورودی به درستی کار کنند و در صورت نیاز به طور کامل بسته شوند.
لازم است برخی قطعات یدکی ابزار‌های مختلف سیستم گرمایش و تهویه حداقلی از قبل خریداری شده و در دسترس باشند تا در موارد اروژانس بتوان از آنها استفاده کرد. پیدا کردن تعمیرکار در نیمه‌های یک شب زمستانی یا انتهای هفته و یا روز‌های تعطیل کار مشکلی است. مرغدار باید خیلی از کارها مثل تعویض آتش‌زنه‌،‌ تعویض تسمه هواکش‌ها، ‌خاموش کردن موتور توزیع دان، و یا خاموش روشن یک موتور را یاد بگیرد. این باعث می‌شود که تکیه مرغدار و مرغهای او به فرد دیگر کاهش یابد و خسارتی به آنها وارد نشود.

منابع:
Tom Tabler, Yi Liang, Jonathan R. Moyle, F. Dustan Clark, Morgan Farnell and Jessica Wells. 2014. Managing heat and minimum ventilation systems in the broiler house. The Poultry Site. 27 Oct 2014.