تراریخته موجود یا محصولی است که از طریق مهندسی ژنتیکی ایجاد شده و هدف آن ایجاد یک صفت جدید در موجود زنده (چون مقاومت در برابر نیش حشرات، بیماری‌ها و شرایط خاص محیطی، ‌کاهش فساد و مقاومت در برابر مواد شیمیایی از قبیل علفکش‌ها و یا بهبود پروفیل مواد مغذی آنها) یا اهداف دیگر (تولید داروهای نوترکیب، ‌سوخت‌زیستی و...) می‌باشد. تراریخته طیف وسیعی دارد و سه دسته اصلی آن «گیاهان تراریخته»، «‌موجودات ترانسژنیک» و «داروهای نوترکیبی» می‌باشد. محصولات تراریخته عمدتاً در آمریکا و توسط شرکت «مونسانتو» تولید می‌شوند. بسیاری از نهادهای علمی جهان بین آنها و محصولات معمولی تفاوتی قایل نیستند ولی طرفداران محیط زیست تأکید دارند که مصرف آنها احتمالاً خسارات محیطی و مشکل سلامتی برای انسان داشته باشد و لذا باید مصرف آنها تا تأیید نهایی اثرات درازمدت‌شان به تعویق بیافتد. در ایران واردکنندگان محصولات تراریخته بدون هیچ گونه کنترل قانونی آنها را وارد می‌کنند. در برابر بازار جدید فراورده‌های ارگانیک و غیرتراریخته نیز در ایران و کشورهای دیگر در حال نضج است.
«موجود یا محصول تراریخته ژنتیکی» (Genetically Modified Organism, GMO) موجودی است که بخشی از DNA آن از طریق مهندسی ژنتیکی تغییر یافته است. این تغییر به دلیل انتقال DNA موجود زنده دیگری چون باکتری، گیاه، ‌ویروس یا حیوان دیگر می‌باشد. در این صورت موجود حاصل را «ترانسژنیک» نیز می‌نامند. تراریخته‌ها طیف وسیعی را شامل می‌شوند. برای مثال ژن تولید ابریشم عنکبوت به بز منتقل شده و پروتئین ابریشم در بدن بز ترانسژنیک ایجاد شده و به شیر راه می‌یابد. می‌توان این پروتئین را از شیر جدا کرد و ابریشم سبک و قوی با مصارف صنعتی و طبی بدست آورد. خوک تراریخته در تاریکی می‌درخشد زیرا ژن مربوط به درخشندگی عروس دریایی به آن منتقل گردیده است. گوجه‌ فرنگی تراریخته در برابر انجماد مقاومت می‌کند زیرا ژن ضد انجماد آن از یک ماهی سردابی بنام «فلاندر زمستانی» گرفته شده است. «اداره دارو و غذا» آمریکا اخیراً سیب زمینی را ثبت کرده که تیره نمی‌شوند و سیب‌ درختی که قهوه‌ای نمی‌شود. آنها به گونه‌ای مهندسی شده‌اند که سطح آنزیم‌‌های مسئول قهوه‌ای یا تیره شدن در ‌آنها کمتر است.
بزرگ‌ترین دستاورد فن‌آوری مهندسی ژنی در مقیاس بزرگ، تولید محصولات کشاورزی بوده است. حداقل 90 درصد سویا، پنبه، ‌کانولا، ‌ذرت و چغندر قند فروخته‌شده در آمریکا از نوع تراریخته هستند. پذیرش ذرت مقاوم به علف‌کش که در سال‌های قبل رشد کمتری داشته است شتاب گرفته و در سال‌های 2014 و 2015 قریب 89 درصد زمین‌ کشت ذرت آمریکا را بخود اختصاص داده است.
مقاومت در برابر بیماری‌ها و آفات، مهمترین قابلیت محصولات تراریخته در عصر حاضر بویژه در حوزه کشاورزی است. بنا بر گزارش «سازمان بهداشت جهانی» (WHO)، یکی از روش‌های درج مقاومت گیاهان در برابر حشرات، انتقال ژن تولید سم موجود در باکتری «باسیلوس تورینجینزیس» (بی‌تی، bt) به گیاهان تراریخته است. محصولات تراریخته‌ای که با استفاده از ژن این باکتری بوجود آمده‌اند در برابر نیش حشرات مقاومند و لازم نیست در دوره پرورش آنها در مزرعه برای مقابله با آفات گیاهی، انواع آفت‌کش شیمیایی مصرف کرد.

ایمنی تراریخته‌ها
وقتی صحبت از سلامت و ایمنی تراریخته‌ها می‌شود، دو نقطه نظر کاملاً متفاوت در برابر هم قرار می‌گیرند. رهبران صنعتی و بسیاری از دانشمندان از آن دفاع می‌کنند در حالی که برخی افراد و نهادها بویژه نهاد‌های زیست‌محیطی معتقدند این محصولات زیان‌آور هستند. فعالان ضد تراریخته معتقدند که این محصولات ممکن است موجب خسارات محیطی و مشکلات سلامتی برای مصرف‌کنندگان شوند. یکی از این سازمان‌ها «مرکز ایمنی غذا» است که مهندسی گیاهان و حیوانات را بطور بالقوه بزرگ‌ترین چالش محیط زیستی قرن 21 می‌داند. دیگران معتقدند خسارات درازمدت تراریخته‌ها هنوز معلوم نیست. تراریخته‌ها بر صنایع غذایی ما اثر گذاشته‌اند ولی وسعت خسارات آنها و اینکه تا چه حد می‌توانند درازمدت باشند هنوز بدرستی معلوم نمی‌باشد. به نظر آنها چه بسا تغییرات ژنتیکی و موتاسیون‌های احتمالی موجب خساراتی شود و تراریخته‌های موتاسیون شده با موجودات طبیعی آمیزش کنند و این آمیزش‌ها منجر به انقراض احتمالی آنها در آینده شود یا موجب افزایش سمیت گیاهان تراریخته گردد (واکنش‌های آلرژیک) و یا مصرف آفتکشها را افزایش دهند. علاوه بر این کنترل شرکت‌های بزرگ بر بازار تجارت دانه‌ها در سراسر جهان موجب تشویق مصرف‌کنندگان در مخالفت با این گونه محصولات گردیده است.
به گفته «انستیتو فن‌آوری‌های مسئولانه» متشکل از گروهی از فعالان ضدتراریخته، این گونه محصولات ارتباط نزدیکی با مواد سمی، واکنش‌های آلرژیک، بیماری، عقیمی و مرگ دام‌ها و خسارت به اندام‌های مختلف بدن حیوانات آزمایشگاهی دارند. اغلب ملت‌های توسعه‌یافته فراورده‌های تراریخته را ایمن نمی‌دانند. در بیش از 60 کشور جهان و از جمله استرالیا، ژاپن و همه کشورهای اتحادیه اروپا، محدودیت‌های جدید و حتی ممنوعیت کامل در برابر تولید و فروش تراریخته‌ها وجود دارد.
بسیاری از سازمان‌های علمی معتقدند که ترس از پدیده تراریخته‌ها بیشتر هیجانی و عاطفی و نه واقعی است. به گفته «انجمن پیشرفت‌ علمی آمریکا» در سال 2012، تکلیف علم کاملاً روشن است: «بهبود محصولات زراعی از طریق روش‌های بیوتکنولوژی، فرایند کاملاً ایمنی است». «سازمان بهداشت جهانی»، «انجمن پزشکان آمریکا»، «آکادمی ملی علوم»، «انجمن سلطنتی انگلیس» و سازمان‌های دیگری که شواهد ارائه‌شده را بررسی کرده‌اند به نتایج مشابهی رسیده‌اند: «مصرف غذاهای حاوی تراریخته‌ها در مقایسه با غذاهای عادی مشابه آنها خطر بیشتری در بر ندارند» بر اساس نوشته وبسایت شرکت «مونسانتو»، بزرگ‌ترین شرکت تولید فراورده‌های تراریخته جهان: «نکته دیگری که به آن اشاره می‌شود، منافع ناشی از محصولات قوی‌تر و عملکرد بیشتر آنها است. تراریخته‌ها عملکرد مزرعه را بالا می‌برند، منابع طبیعی و سوخت فسیلی مورد نیاز برای تولید آنها کاهش می‌یابد و منفعت تغذیه‌ای معینی را ایجاد می‌کنند». بعلاوه بسته به مورد، محصولات تراریخته خوشمزگی بیشتری دارند و در برابر آفات، بیماری‌ها و خشکی مقاوم‌ترند که بصورت کاهش مصرف مواد شیمیایی برای مقابله با آفات و بیماری‌ها بازتاب می‌یابد. اینها از مزایای زیست‌محیطی فراورده‌های تراریخته محسوب می‌شوند.

برچسب‌زنی محصولات تراریخته
بر اساس تصمیمات «اداره غذا و دارو» آمریکا هرگاه تفاوت معنی‌داری در ایمنی، ترکیب و یا تغذیه محصولات بوجود آید، لازم است آن را بر برچسب محصول ذکر کرد. در نوامبر 2015 این اداره قانونی را تنظیم کرد که بر اساس آن اگر پروفیل تغذیه‌ای متفاوتی ایجاد شد، لازم است تفاوت‌های مربوطه در برچسب محصول ذکر شود. اخیراً «انجمن پزشکان آمریکا» تأکید کرده که ضرورت علمی چندانی برای برچسب‌گزاری ویژه غذاهای حاوی فراورده‌های تراریخته نیست. «انجمن پیشرفت علمی آمریکا» نیز جمله مشابهی ذکر کرده است. آنها بر اساس گفته شرکت مونسانتو پیرو چنین نظر و راه حلی هستند.
به گفته برخی نهادهای آمریکایی، تراریخته‌ها فراورده‌های آزمایش‌شده‌ای در تاریخچه کشاورزی هستند. بعلاوه بسیاری از دانشمندان مستقل و سازمان‌های مستقل سراسر جهان از جمله «آکادمی ملی علوم آمریکا»، «سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد»، «سازمان بهداشت جهانی»، «انجمن پزشکان آمریکا» و «انجمن پیشرفت علمی آمریکا » با توجه به هزاران مطالعه علمی در این زمینه نتیجه گرفته‌اند که محصولات غذایی تراریخته در مقایسه با دیگر غذا‌ها خطری برای انسان، حیوانات و یا محیط ندارند. مباحث مربوط به توسعه و بازاریابی محصولات و خوراک‌های تراریخته در سال‌های اخیر خوراک داغ سیاسی شده است. علاوه بر تمامی مشاجرات رسانه‌ای و علمی در مورد تراریخته‌ها، تجارت و تولید و تنظیم این گونه محصولات به یک فوتبال سیاسی شباهت دارد. مثلا یک سناتور جمهوریخواه، قوانین دولتی و محلی را از لزوم برچسب‌گزاری مواد غذایی حاوی تراریخته‌ها منع می‌کند. همزمان در سه ایالت ورمونت، کانکتیکات و مین قوانین برچسب‌گذاری الزامی برای این گونه محصولات تصویب می‌شود. موارد متعددی از این گونه مشاجرات سیاسی در درون ایالات، بین ایالت‌های مختلف آمریکا و نیز بین کشورها و بلوک‌های سیاسی جهان از نظر تولید و مصرف و برچسب‌گذاری تراریخته‌ها وجود دارد.

تراریخته‌ها در صنعت دام و طیور
طرفداران و مخالفان محصولات تراریخته در صنایع پرورش دام و طیور نیز همچون سایر حوزه‌ها استدلال‌های مشابهی ارائه می‌دهند. انتقاد مخالفین علاوه بر مسائل زیست‌محیطی و خطر آن برای سلامتی انسان بر خطرات احتمالی آن بر حیوانات نیز اشاره می‌کنند. در سال 1996 و به محض راهیابی این گونه محصولات به بازار، شش محصول تراریخته برتر (سویا، پنبه، ذرت، کانولا، چغندر قند و یونجه) به گستردگی تمام در سراسر جهان بویژه خود آمریکا در جیره دام و طیور استفاده شد. اکنون حجم قابل توجهی از مواد اولیه دامداری‌ها از جنس تراریخته است اگرچه همچنان در برخی مناطق جهان مثل استرالیا، اروپا و ژاپن‌ همچنان مقاومت‌هایی در برابر مصرف آنها صورت میگیرد. چین آنها را فقط برای اهداف تحقیقی وارد می‌کند و در فلسطین اشغالی کاشت آنها ممنوع است. کشورهای در حال توسعه به لحاظ اجتماعی و اقتصادی از نظر وارد کردن و مصرف فراورده‌های تراریخته در خوراک انسان و دام آسیب‌پذیرتر هستند و احتمالا قسمت عمده محصولات وارداتی آنها از نوع ترارریخته است.
یک بررسی نشان می‌دهد که حدود 48 درصد برنج موجود در بازار ایران (برای مصارف انسانی) تراریخته است. بعلاوه سالانه میلیاردها دلار ذرت، سویا، روغن و فراورده‌های تراریخته دیگر وارد کشور می‌شود. بخش اعظم ذرت و سویا وارداتی برای مصارف دامی منشأ تراریخته دارند. متأسفانه هیچ یک از کالاهای وارداتی چه در حوزه تغذیه انسان و یا دام از این نظر برچسب نمی‌خورند و در مورد ورود و مصرف آنها نظارت جدی انجام نمی‌گیرد. متولیان امور با تکیه بر دستاوردها و توصیه‌های شرکت‌های تولیدکننده و انحصاری این گونه فراورده‌ها و با کمترین نظارتی به مصرف این گونه مواد می‌پردازند. بعلاوه برخی مراکز و مؤسسات تحقیقاتی پروژه‌های تولید محصولات تراریخته دارند که معروف‌ترین آنها تولید برنج تراریخته می‌باشد اگرچه تا کنون به نتیجه قطعی نرسیده است. پست از کشت برنج در شالیزار‌های شمال کشور برای مقاومت در برابر کرم ساقه‌خوار برنج از سم دائمی استفاده می‌کنند. سم با پای کشاورز تماس دارد و سلامتش را به مخاطره می‌اندازد. همچنین بدلیل شرجی بودن هوا سموم مزبور دائماً در حال تبخیر و آلوده‌سازی هوا است. بعلاوه این حاوی سم دائماً به آب‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند و قابلیت حیاتی خاک را کاهش می‌دهد.
اخیراً بر علیه تولید گیاهان تراریخته جریان‌سازی‌ صورت می‌گیرد. دکتر محمد تولایی متخصص علم ژنتیک در مصاحبه با کیهان می‌گوید: «این جریان توسط عده‌ای مشخص و با سابقه شناخته‌شده بر ضد خوداتکایی کشاورزی انجام می‌شود. کشور ما به علت کم‌آبی، شوری و سرزمین‌های کویری و آفات گیاهی نیازمند گیاهان مقاوم به آفات و شوری و خشکی است. در سال‌های طولانی واردات انبوه محصولات تراریخته به کشور، هیچ جریانی علیه لابی واردات ایجاد نشد اما اخیراً که قرار است یک تا دو محصول حاصل تلاش سال‌های طولانی متخصصان کشورمان به ثمر برسد، رانتخواران‌های وارد‌کننده سم و محصولات کشاورزی، کمپین رسانه‌ای به راه انداخته‌اند تا فکر «تولید» در ایران، نهادینه نشود و تجارت پرسود و منفعت آنها به خطر نیافتد».
او می‌گوید ما فقط 800 میلیون دلار واردات سم داریم و اگر قرار باشد تکنولوژی تولید تراریخته بیاید و جایگزین مصرف سم شود، مطمئناً منافع واردکنندگان سم به خطر خواهد افتاد و کسی که منافعش به خطر افتاده مقابل آن می‌ایستد. این افراد حتی حاضرند 20 تا 30 درصد درآمد سالانه خود را به این تقابل اختصاص دهند. با توجه به فرایند واردات سم بویژه برای شالیزارهای شمال کشور، تا به حال اعتراضی علیه استفاده از سم نداشته‌ایم ولی تلاش‌ دانشمندان برای تصحیح روند خطرناک مصرف سم در شمال کشور و حفظ سلامت مردم با مقاومت روبرو می‌شود. الان همه میدانیم که بخشی از این همه سرطان رو به توسعه در کشور ناشی از مصرف مداوم سموم ارگانوکلر و ارگانوفسفر است که همراه غلات و مواد کشاورزی به خاک و آب و هوای کشور افزوده می‌شود.

محصولات ارگانیک و غیرتراریخته
با توجه به فشارهای ناشی از تبلیغات فعالین زیست‌محیطی حول سه محور اصلی خطر سلامتی، موضوعات زیست‌محیطی و علایق اقتصادی و آماده‌سازی ذهنی مردم برای مقابله با محصولات تراریخته و نیز کشاکش سیاسی و اقتصادی بین آمریکا و اروپا در کسب بازارهای یکدیگر و بازارهای جهانی، بتدریج تولید و عرضه محصولات غیرتراریخته علاوه بر تغذیه انسان، در دستور کار تولیدکنندگان بخش‌های مختلف تولید فراورده‌های دامی قرار گرفته است. بازار محصولات ارگانیک و غیرتراریخته در مراحل اولیه و بازار گرمی است.
همان گونه که اشاره شد اغلب مباحث و تحقیقات ضدتراریخته بر سلامت و تغذیه انسان تمرکز دارد ولی فروشندگان این مواد معتقدند مصرف آنها در جیره حیوانات نیز مهم و تا حدودی متفاوت می‌باشد. نخست اینکه مصرف مستقیم انسان از فراورده‌های دامی که خود از محصولات تراریخته مصرف کرده‌اند موجب سختی و مشکلات در آزمایشاتی می‌شود که برای بررسی تغذیه کمی انسان در مورد اثرات مصرف محصولات تراریخته در جیره دام‌ها طراحی می‌شوند. بعلاوه طرفداران تغذیه حیوانات و آسایش حیوانات علاقه بیشتری به این موضوع دارند. به همین دلیل علیرغم افزایش تقاضا برای گوشت و تخم مرغ و فراورده‌های لبنی تولیدشده در نتیجه مصرف گیاهان غیرتراریخته، برخی تأمین‌کنندگان مواد خوراکی ارگانیک بجای خوراک دام بر خوراک حیوانات خانگی تمرکز می‌کنند.
به هر حال علیرغم این چالش‌ها، بازار جدیدی برای تهیه خوراک‌های دامی غیرتراریخته در بسیاری از کشورها در پاسخ به تقاضای مشتریان شکل گرفته و طیف وسیعی از خوراک‌های ارگانیک و غیرتراریخته برای مصرف طیور و دام‌های دیگر به بازار عرضه می‌شود. این خوراک‌ها گران‌تر هستند و مصرف‌کنندگان تاوان آن را می‌دهند.

آزمایش در بلدرچین
بررسی چندانی در مورد اثر مصرف تراریخته‌ها بر سلامت انسان انجام نگرفته است. یکی از موارد جنبی سلامت انسان، مصرف فراورده‌های دامی تراریخته بر سلامت انسان و یا سلامت خود دام‌ها بعنوان فراورده دامی مورد مصرف انسان است. تعداد بررسی‌ها در این زمینه کم است. در یک آزمایش، ترکیب‌های مختلف سویا و ذرت معمولی و تراریخته به مدت 10 نسل در بلدرچین مطالعه شد و شاخص‌های عملکرد از قبیل تولید مثل، نرخ بقا، ‌رشد، تولید تخم، ‌وزن نسبی اندام‌های درونی و ترکیبات شیمیایی عضله و زرده تخم تعیین گردید. شاخص‌ جوجه‌درآوری، ‌نرخ بقا و وزن بلدرچین‌های جوان یا بالغ تفاوتی نداشت. بلدرچین‌های تغذیه‌شده با مواد تراریخته تخمگذاری بیشتری داشتند. بلدرچین‌های تغذیه‌شده با سویای تراریخته وزن تخم کمتری داشتند در حالی که تولید تخم آنها شبیه گروه شاهد بود. وزن نسبی عضله سینه و سنگدان پرندگان تغذیه شده با ذرت تراریخته در مقایسه با شاهد بالاتر بود در حالی که وزن زنده و وزن نسبی کبد و قلب گروه‌های مختلف تفاوتی نداشت. گوشت گروه تغذیه‌شده با سویای تراریخته در مقایسه با گروه شاهد پروتئین بالاتر و چربی کمتری داشت. ترکیبات زرده تخم بلدرچین‌ها تفاوتی نداشت. بنابرین با اینکه در مجموع می‌توان تفاوت‌هایی را در خصوصیات بدست‌آمده از تغذیه مواد تراریخته مشاهده کرد ولی شواهدی مبنی بر اثرات منفی ذرت و سویای تراریخته بر پرندگان و مصرف‌کنندگان فروارده‌های آنها بعد از 10 نسل وجود نداشت.

منابع:
http://www.nofamass.org/resources/non-gmo-animal-feed-resource-guide
Sartowska, K. E., A. Korwin-Kossakowska and G. Sender. 2015. Genetically modified crops in a 10-generation feeding trial on Japanese quails — Evaluation of its influence on birds’ performance and body composition. Poultry Science 2015.
http://www.livescience.com/40895-gmo-facts.htmlc

مرتضی بیکی
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم