تولید کنندگان مرغ همزمان با افزایش تعداد گله‌هایی که به سیستم تولید بدون آنتی‌بیوتیک می‌پیوندند، با چالش‌های زیادی روبرو شده اند. به کارگیری شیوه‌های مدیریتی صحیح و استفاده از افزودنی‌های خوراکی طبیعی که از سلامت دستگاه گوارش حمایت کند، به مرغداران برای مدیریت عبور از این مرحله و محافظت از گله کمک خواهد کرد.
در سالیان اخیر، با افزایش تقاضای مصرف کنندگان و تکامل شیوه‌های نظارتی، تولید کنندگان مرغ نیز در حال افزایش دادن تعداد گله‌های پرورشی بدون استفاده از آنتی‌بیوتیک هستند. هم اکنون در ده‌ها کشور جهان، استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد ممنوع شده است و در سایر کشورهایی که استفاده از آنها ممنوع نیست، موج شدید تقاضای مصرف کنندگان برای محصولات عاری از آنتی‌بیوتیک مشاهده می‌شود. چالش اصلی که اجرای سیستم تولید بدون آنتی‌بیوتیک با آن مواجه است، حفظ سلامت روده به منظور جلوگیری از آنتریت نکروتیک (necrotic enteritis) است. این بیماری یکی از رایج ترین و پرخسارت ترین بیماری‌های طیور در جهان بوده و میزان مرگ و میر ناشی از آن، بدون استفاده از داروهای خوراکی تا پنجاه درصد نیز محتمل است.
سلب امکان استفاده از ابزار آنتی‌بیوتیک در برنامه تولید بدون آنتی‌بیوتیک
برنامه‌های استاندارد تولید بدون آنتی‌بیوتیک (Standard antibiotic-free ABF:) استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد، آنتی‌بیوتیک‌های درمانی، و یونوفرها را منع می‌کند. آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد، آنتی‌بیوتیک‌هایی هستند که به طور مداوم در سطوح پایین (زیر دوز درمانی) به منظور بهبود عملکرد و یکنواختی گله، کاهش عفونت‌های باکتریایی و درگیری‌های عفونی تحت بالینی، و بهبود سلامت گله به جیره افزوده می‌شوند. اما آنتی‌بیوتیک‌های درمانی، آنتی‌بیوتیک‌هایی هستند که مانع رشد باکتری‌ها شده و در سطوح توصیه شده، برای درمان بیماری‌های باکتریایی به کار می‌روند و موجب مقاومت میکروارگانیسم‌ها نمی شوند و از طرف دیگر مدت بیماری و گسترش باکتری‌ها را کاهش داده و موجب کاهش تلفات می‌شوند. یونوفرها یکی از انواع آنتی‌بیوتیک‌ها هستند که صرفا به منظور پیشگیری از بروز کوکسیدیوز (که یک فاکتور مستعد کننده شناخته شده برای آنتریت نکروتیک است) مورد استفاده واقع می‌شوند.
شروع تغییر
عدم امکان استفاده از ابزار آنتی‌بیوتیک در برنامه‌های استاندارد تولید بدون آنتی‌بیوتیک موجب بروز نگرانی‌های به جا برای تولید کنندگان در خصوص توان تولیدی گله، یکنواختی گله، و بروز بیماری به خصوص آنتریت نکروتیک و دیگر باکتری‌های بیماری‌زا می‌شود. علاوه بر این، از آنجا که درمان گله با آنتی‌بیوتیک منجر به حذف گله از برنامه استاندارد تولید بدون آنتی‌بیوتیک می‌شود، تردید مرغدار برای تداوم عدم درمان پرندگان با آنتی‌بیوتیک و یا خروج از برنامه و درمان جوجه‌ها با آنتی‌بیوتیک، به نوبه خود می‌تواند به مسائل سلامت و رفاهی پرنده‌ها منجر شده و به افزایش مرگ و میر ناشی از بیماری منجر شود. عوامل متعددی شامل شیوه‌های مدیریت، عوامل تغذیه‌ای، کوکسیدیوز، و آلودگی به سموم قارچی می‌تواند در گسترش کلستریدیوم پرفرنژنس (Clostridium perfringens) و تمایل موفقیت آمیز به تولید بدون آنتی‌بیوتیک، تاثیرگذار باشند (شکل 1).
شکل 1- عوامل موثر بر توسعه بیماری آنتریت نکروتیک
روش‌های مدیریتی
بزرگترین جنبه در این موضوع، در نظر گرفتن بار باکتریایی محیط است. عواملی متعددی از جمله تضعیف بهداشت در گله مادر، بهداشت نامناسب تخم مرغ، جوجه کشی نامناسب، کاهش زمان فاصله بین دوره‌های جوجه‌ریزی، افزایش تراکم جوجه در واحد سطح سالن مرغداری، مدیریت ضعیف بستر، و انتقال آلودگی از طریق کارکنان مرغداری، بازدید کنندگان و تردد خودروها، موجب افزایش بار میکروبی محیط مرغداری می‌شود.
عوامل تغذیه‌ای
جیره غذایی به منزله یک عامل خطر کلیدی بوده و تاثیری قوی بر بروز آنتریت نکروتیک در جوجه‌های گوشتی دارد. پروتئین غیرقابل هضم جیره غذایی، مانند بخش‌های غیرقابل هضم پروتئین‌های حیوانی ازقبیل پودرگوشت و پودر استخوان و یا پودر ماهی که در قسمت بالای دستگاه گوارش جذب نمی شوند، در بخش پایینی روده می‌تواند به عنوان یک بستر رشد برای میکروب‌های روده عمل کرده و با تخمیر این مواد پروتئینی، ترکیبات نامطلوب نظیر آمین‌ها و آمونیاک تولید شده و به افزایش pH روده و تشویق تکثیر باکتری‌های بیماری‌زا منجر می‌شود.
تصویری از کلستریدیوم پرفرنژنس
کنترل کوکسیدیوز
عفونت کوکسیدیایی، چه ناشی از شیوع طبیعی بیماری و چه ناشی از واکسیناسیون سطوح کم واکسن زنده کوکسیدیوز باشد، می‌تواند به اپیتلیوم روده آسیب وارد نماید. این آسیب موجب نشت پروتئین‌های پلاسما به لومن روده شده و نتیجتا به عنوان یک ماده غنی از مواد مغذی، مورد استفاده میکروب‌های کلستریدیوم پرفرنژنس قرار گرفته و به تکثیر بیشتر این میکروب و تولید سموم میکروبی مربوط منجر می‌شود. این مکانیسم می‌تواند موجب کاهش توان تولیدی جوجه‌ها و افزایش امکان بروز آنتریت نکروتیک در پرندگان مستعد گردد. در برنامه‌های استاندارد تولید بدون آنتی‌بیوتیک، امکان استفاده از یونوفرها سلب می‌شود و لذا مدیریت کوکسیدیوز باید از طریق کاربرد کوکسیدیواستاتهای غیر آنتی‌بیوتیکی، واکسن زنده کوکسیدیوز و یا تلفیقی از هر دو مورد مذکور صورت پذیرد. متاسفانه بسیاری از کوکسیدیواستاتهای غیر یونوفری می‌توانند به مقاومت کوکسیدیایی منجر شده و همچنین خواص آنتی‌بیوتیکی نیز ندارند.
آلودگی سموم قارچی
مایکوتوکسین‌ها (متابولیت قارچی سمی تولید شده توسط قارچ‌های رایج موجود در بسیاری از اجزاء تشکیل دهنده دان مرغ) می‌توانند به طور مستقیم سلامت روده را تحت تاثیر قرار داده و به کاهش جذب و هضم مواد مغذی موجود در دان منجر شود و همچنین تراوشات دیواره روده را افزایش میدهند. کاهش جذب مواد غذایی و نشت پروتئین‌های پلاسما به لومن روده ناشی از آلودگی سموم قارچی سبب افزایش غلظت پروتئین در لومن روده می‌شود که این مواد مغذی، مورد استفاده میکروب‌های کلستریدیوم پرفرنژنس قرار می‌گیرد. مایکوتوکسین‌ها نیز بر ایمنی تاثیر منفی می‌گذارد و یک همبستگی قوی با عفونت روده‌ای دارد.
راه حل‌های مدیریت سلامت روده
شیوه‌های مدیریتی صحیح به پرندگان در معرض خطر کلستریدیوم پرفرنژنس کمک می‌کند (جدول 1). برای جلوگیری از آلودگی باکتریایی، سلامت گله‌های مرغ مادر، بهداشت تخم مرغ و فرایند جوجه کشی بایستی مرتبا تحت بررسی و پایش قرار گیرد. افزایش مدت زمان فاصله بین دو جوجه‌ریزی، انتقال جمعیت باکتریایی از گله قبلی به بعدی را کاهش می‌دهد. مدیریت مناسب بستر و کاهش تراکم جوجه در واحد سطح سالن مرغداری نیز به کاهش خطر ابتلا به عفونت‌های باکتریایی کمک خواهد کرد و با کاهش رطوبت بستر، ریزش اووسیست‌های کوکسیدیایی کاهش می‌یابد. علاوه بر این، ایجاد و حفظ امنیت زیستی و اعمال اقدامات موثر در خصوص بهداشت پرسنل، بازدیدکنندگان و تردد خودرو‌ها برای جلوگیری از انتقال آلودگی از منابع خارج مرغداری به داخل آن ضروری است.
جدول 1- فهرست بازبینی (چک لیست) بهداشت روده
عامل فعالیت مرتبط
آلودگی در فرایند جوجه کشی توجه به سلامت گله‌های مادری، بهداشت تخم مرغ و دستگاه جوجه کشی
فاصله جوجه‌ریزی افزایش مدت زمان فاصله بین دو جوجه‌ریزی در یک سالن مرغداری
تراکم جوجه در واحد سطح کاهش تراکم جوجه در واحد سطح سالن مرغداری
مدیریت بستر بهبود مدیریت بستر
انتقال آلودگی خارجی به مرغداری حفظ امنیت زیستی
اعمال اقدامات موثر در خصوص بهداشت پرسنل، بازدید کنندگان و تردد خودرو‌ها
کلونیزه شدن میکروب‌ها در روده استفاده از پروبیوتیک مناسب در هچری به منظور تشکیل کلون از باکتری‌های مفید در روده
قابلیت هضم پروتئین افزایش قابلیت هضم مواد مغذی
( به نحوی که مواد مغذی، به جای میکروب‌ها، توسط پرنده مورد استفاده قرار گیرد)
افزودن آنزیم‌های پروتئولیتیک به دان جوجه‌های گوشتی
کوکسیدیوز استفاده از کوکسیدیواستاتهای غیر آنتی‌بیوتیکی و واکسن زنده کوکسیدیوز
آلودگی جیره غذایی به سموم قارچی داشتن یک برنامه مدیریتی صحیح مقابله با آلودگی سموم قارچی به منظور حفظ سلامت روده
بلافاصله پس از خروج جوجه از تخم، یک دوره زمان بحرانی برای توسعه دستگاه گوارش جوجه است. تغییراتی که در این دوره اتفاق می‌افتد به طور کامل به کلونیزاسیون میکروبی مناسب وابسته است. استفاده از پروبیوتیک‌ها در هچری یک فرصت ایده آل برای باکتری‌های مفید به منظور تشکیل کلون در دستگاه گوارش فراهم می‌کند چرا که در غیر این صورت، در سالن مرغداری امکان تشکیل کلون برای باکتری‌های بیماری‌زا و قارچ‌هایی که در سالن‌های پرورش جوجه گوشتی وجود داشته و جوجه‌ها به زودی در معرض آنها واقع می‌شوند، فراهم خواهد شد و لذا برای توسعه دستگاه گوارش و افزایش حفاظت در برابر عفونت‌های روده‌ای، استفاده از پروبیوتیک‌ها در هچری بسیار مناسب است. یک راه حل برای کاهش رشد و فعالیت باکتری‌ها، محدود کردن دسترسی آنها به پروتئین (به عنوان یک منبع تغذیه کلیدی) است. یکی از گزینه‌ها، افزایش قابلیت هضم مواد مغذی است که در این صورت مواد مغذی، به جای میکروب‌ها، توسط پرنده مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی مواد افزودنی گیاهی قادرند فعالیت آنزیم‌های درون دستگاه گوارش را افزایش دهند و لذا توانایی دستگاه گوارش پرنده برای هضم و جذب پروتئین افزایش یافته و مواد مغذی در دسترس میکروبها کاهش می‌یابد. افزودن آنزیم‌های پروتئولیتیک به دان جوجه‌های گوشتی نیز روش دیگری است که می‌تواند به شکستن پروتئین اضافی کمک کرده و مواد مغذی در دسترس میکروبها کاهش دهد. افزودن پروبیوتیک‌ها و مواد افزودنی گیاهی به دان جوجه‌های گوشتی (همراه یا بدون استفاده از کوکسیدیواستاتها یا واکسن)، نیز می‌تواند به کاهش اثرات منفی عفونت کوکسیدیایی کمک کند. عواملی نظیر کاهش ریزش اووسیست، کاهش شدت ضایعات روده‌ای و کاهش اثرات سوء آن بر عملکرد تولیدی جوجه‌ها به عنوان شاخص‌های ارزیابی یک ((ضد کوکسیدیوز)) شناخته می‌شوند. آلودگی جیره غذایی به سموم قارچی نیز به طور جدی، تولید جهانی صنعت دام و طیور را تهدید می‌کند. با توجه به اثرات مضر متعدد آلودگی دان به سموم قارچی، داشتن یک برنامه مدیریتی صحیح برای مقابله با آلودگی سموم قارچی به منظور حفظ سلامت روده ضروری است.
نتیجه
موفقیت برنامه تولید بدون آنتی‌بیوتیک (ABF)، به سلامت روده و پیشگیری از کوکسیدیوز و آنتریت نکروتیک بستگی دارد. اجرای موفق برنامه تولید بدون آنتی‌بیوتیک نیازمند تغییر اساسی در سیستم تولید برای حفظ سلامت روده است و هیچ راه حل انفرادی که بتواند به تنهایی به عنوان جایگزین برای آنتی‌بیوتیک‌ها عمل می‌کند، وجود ندارد.
Basic reference:
Pender, C., 2016. The importance of gut health in antibiotic-free production. Science and Solutions, 27: 2-5.

محمد یگانه پرست، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی قم