مقدمه
تهیه و تدارک مواد خوراکی در پرورش مرغ بیشترین هزینه جاری را شامل میشود. بنا براین شناختن و خریدن خوراک با کیفیت اهمیت دارد. اهمیت ارزیابی کیفیت خوراک هم به لحاظ اقتصادی و هم به لحاظ بهداشتی و سلامت طیور و همچنین سلامت مصرف کنندگان انسانی حائز اهمیت است. توجه به اطلاعاتی نظیر تولید کننده، نوع فرآوری، تاریخ تولید، مسیر و نوع حمل، توصیه ها و اطلاعات برچسب کالا و از این قبیل میتواند تا حدی در تعیین کیفیت خوراک ما را یاری کند ولی کافی نیست. از این رو مصرف کنندگان و تولید کنندگان خوراک طیور بایستی قدم های بیشتری برای اطمینان از کیفیت اقلام غذایی بردارند. اصولا ارزیابی و کنترل خوراک طیور از دیدگاه کمی و یا فیزیکی ( اندازه ذرات، رنگ، بو، استحکام ، مواد خارجی ، آلودگی های قابل مشاهده میکربی و قارچی) و و همچنین از نظر جنبه های کیفی مورد بررسی قرار میگیرد. در بررسی های کیفی کنترل میکربی، قارچی و شیمیایی ( مواد مغذی، سموم) مد نظر است. برای کنترل کمی و کیفی خوراک در ابتدا بایستی نمونه ای از خوراک مورد نظر بدست آورد و عملیات کنترل و ارزیابی کمی و کیفی در آزمایشگاه به انجام میرسد.
در این مقاله سعی شده است که خصوصیات اقلام معمول تشکیل دهنده خوراک طیور به صورت مجزا و مختصر مورد بررسی قرار گیرند و شاخص های ارزیابی کیفی (شیمیایی) مواد خوراکی ارائه شود.
نمونه گیری: نمونه برداری بایستی صحیح انجام پذیرد و چنانچه لازم باشد از مرحله بصورت مجزا نمونه برداری شود. نمونه گیری از خوراک فله با مواد مایع مانند روغن متفاوت است ولیکن اصل کلی این است که نمونه اخذ شده به صورت همگن نماینده کل بار خوراک باشد. بطور مثال اگر خوراک ها بسته بندی شده باشند، بسته به حجم کل بار 1 تا 10 نمونه را باید به آزمایشگاه منتقل نمود. در خصوص خوراک های فله مانند غلات حمل شده با کامیون نمونه گیری بایستی هم از عمق و هم از سطح بار صورت گیرد. در مورد نمونه گیری خوراک های مایع مانند روغن ها و شربت ها ابتدا از همگن بودن مایع مطمئن شده و سپس با قاشقک مناسب نمونه برداری صورت میگیرد. بروی نمونه ها بایستی نوع نمونه و تاریخ نمونه گیری نوشته شده و تحت شرایط مناسب به ازمایشگاه ارسال شود. بطور مثال نمونه شیر بایستی بصورت سرد حمل شود و نمونه های ذرت و گندم اینگونه نیستند. ارزیابی فیزیکی خوراک های متداول در تغذیه طیور
1) ذرت : در ارزیابی فیزیکی و ظاهری بایستی توجه داشت که ذرت رنگ زرد مایل به نارنجی دارد که ناشی از گزانتوفیل و کاروتن موجود در آن است ، وزن 100 دان آن 26 گرم و هر متر مکعب 690 کیوگرم وزن دارد. بایستی عاری از کپک زدگی ظاهری بوده و مواد خارجی مانند خاک و خاشاک و یا فلزات در ان دیده نشود. به خوبی خشک شده باشد و رطوبت ان نبایستی بالای 14% باشد.
1) کنجاله سویا (رنگ قهوه ای در اثر حرارت بالا، میزان روغن باقیمانده در کنجاله، الودگی معلوم. 750 کیلوگرم در هر متر مکعب. حرارت در حین روغن کشی اثرات مثبت (کاهش آنتی پریپسین) و منفی ( تغییر ماهیت پروتئین ها و واکنش میلارد: واکنش بین اسید های امینه و قندهای احیا کننده) میگردد
2) گندم: از غلات مهم به رنگ های سفیذ تا قرمز. و به انواع سفت و نرم تقسیم میشود( سفت برای نانوایی خوب است و نرم برای انواع شیرینی. کیفیت آن به وزن توده ( 645 تا 738 کیلو گرم در هر متر مکعب) و میزان دانه شکسته در آن بستگی دارد. نباید بیش از 5% مواد خارجی داشته باشد. محتویات بسیار متغیر است. پروتئین گندم بالاتر از ذرت ولی 7 % پنتوزان و زایلان دارد ( این ماده باعث چسبندگی محتویات گوارشی و کاهش هضم میشود به این مواد اصطلاحاNSP یا "پلی ساکارید های غیر نشاسته ای" گفته میشود). ممانعت کننده آمیلاز از دیگر ترکیبات مضر گندم است که با کمی حرارت از بین میرود. گندم باعث بهبود کیفیت پلت می شود.
3) جو: از لحاظ انرژی و پروتئین متوسط می باشد. دارای مواد NSP و از نوع بتا گلوکان می باشد. برای رفع مضرات مواد NSP میتوان از آنزیم های زایلاناز، گلوکاناز و بطور کلی کربوهیدراتاز استفاده نمود ( دانه ی جو 674 و آرد آن 417 کیلو در متر مکعب وزن دارد)
4) کنجاله کانولا: این محصول از اصلاح نژاد منداب گرفته شده. مواد مضر منداب شامل گلوکز اینولات، اسید اروسیک، سیناپین و تانن در کانولا به حد اقل رسیده است. نمیتوان کل سویای جیره را با کانولا جایگزین نمود. در هر متر مکعب 635 کیلو وزن دارد
5) افزودنی ها: موادی مانند ، مکمل معدنی و ویتامینه، متیونین، لیزین، نمک، کربنات کلسیم و دی کلسیم فسفات در قدم اول با برچسب روی ان ارائه میشوند سنجیده میشوند و نهایتا بسته به اینکه ماده خوراکی تامین کننده چیست نسبت به آز مایش مربوطه اقدام میکنیم.
کیفیت آب
آب مصرفی بایستی هر شش ماه از لحاظ میکربی بخصوص ای کلای و کلی فرم ها تست شود. مواد معدنی آب در حالت مطلوب به شرح زیر می باشد.
غلظت مواد معدنی آب مصرفی در طیور-پی پی ام (سطوح بالاتر ممکن است مشکل ساز باشند) کل نمک محلول 1500
کلر 500
سولفات 1000
اهن 50
منگنز 200
پتاسیم 500
سدیم 500
نیترات 50
آرسنیک 01/0
اسیدیته یا pH 6 تا 5/8
منبع: (leeson and summers 2005) Commercial Poultry Nutrition

ارزیابی شیمیایی مواد خوراکی در آزمایشگاه تغذیه دام و طیور
ارزیابی شیمیایی از اهمیت خاصی برخوردار است. بدون دانستن محتوای مواد مغذی مانند مواد نشاسته ای و قندی، پروتئین و چربی و همچنین مواد معدنی موجود در اقلام خوراکی نمیتوان جیره نویسی کرد. بنا بر این در این ارزیابی کیفیت نمونه های خوراکی معین میگردند.
ارزیابی شیمیایی نمونه خوراکی اصطلاحا با روش تجزیه تقریبی (proximate analysis) انجام میشود. نمونه ماده خوراکی در آزمایشگاه ابتدا برچسب خورده و شماره گذاری میشود تا در تمام مراحل آزمایشگاه قابل تشخیص باشد. در فرم مربوط به هر نمونه بایستی مشخصاتی نظیر منبع نمونه، آنالیز درخواست شده و تاریخ نمونه گیری ثبت شود. نمونه دریافت شده بایستی به ماده ای همگن تبدیل شود و برای این کار خشک کردن و آسیاب نمودن معمول ترین کار است. برای این کار آون با جریان هوا درون آن مورد نیاز است. مواد علوفه ای و نمونه مدفوع در دمای 60 درجه به مدت 24 ساعت خشک میگردند. نمونه خشک شده با استفاده از آسیاب و الک 5/0 میلی متری خرد شده و نمونه ای همگن بدست می آید.
اندازه گیری ماده خشک
هر ماده خوراکی از ماده خشک (Dry Matter- DM) و رطوبت تشکیل یافته است و اولین اندازه گیری مربوط به ماده خشک می باشد. تمام اندازه گیری ها دیگر بر اساس ماده خشک انجام میشود. برای این منظور مقداری از نمونه را داخل ظرف چینی ( حدودا 2-4 گرم) میریزیم و داخل آون و یا گرمخانه و در دمای 105 درجه سانتیگراد قرار میدهیم. بعد از 24 ساعت ظرف چینی به همراه نمونه خشک شده را وزن میکنیم. و بر اساس کاهش وزن مقدار ماده خشک را اندازه گیری میکنیم.
اندازه گیری پروتئین خام (روش کلدال )
بطور اساسی روش کلدال طی سه مرحله شامل هضم، تقطیر و تیتراسیون انجام میشود.
مرحله هضم: در این مرحله نیتروژن آلی نمونه که معرف میزان پروتئین نمونه میباشد با اسید سولفوریک در حال جوش واکنش داده و کل نیتروژن موجود به سولفات آمونیم تبدیل میشود. واکنش مربوطه عبارت است از:
Sample + H2SO4 → (NH4)2SO4(aq) + CO2(g) + SO2(g) برای انجام این مرحله، 1 گرم نمونه به همراه 20 سی سی اسید سولفوریک غلیظ در زیر هود به مدت 1تا 2 ساعت جوشانده میشود تا نمونه کاملا هضم شده و شفاف شود و نهایتا صبر میکنیم تا سرد شود.
مرحله تقطیر: در مرحله تقطیر سولفات آمونیم به همراه هیدروکسید سدیم جوشیده شده و تولید آمونیاک میکند: (NH4)2SO4(aq) + 2NaOH → Na2SO4(aq) + 2H2O(l) + 2NH3(g)
آمونیاک تولید شده توسط محلول اسید بوریک و طی پروسه تقطیر دریافت میشود و به یون آمونیم تبدیل میشود که محلول است. فرمول مربوط به این مرحله عبارت است از: B(OH)3 + H2O + NH3 → NH4+ + B(OH)4−
مرحله تیتراسیون: در مرحله تیتراسیون آمونیاک جمع اوری شده در محلول گیرنده (اسید بوریک) را با اسید تیتر میکنیم تا به لحاظ کمی میزان نیتروژن موجود که از نیتروژن نمونه ماده خوراکی منشا گرفته است را محاسبه کنیم. و نهایتا با استفاده از ضریب درصد ازت (25/6) در ساختمان مولکول اسید های امینه (بلوک های سازنده پروتئین های مختلف)، میزان درصد پروتئین را محاسبه میکنیم
نیتروژن فرار در مواد خوراکی (TVN):
تی وی ان یا "کل نیتروزن فرار" پارامتری است برای اندازه گیری میزان نیتروزن متصاعد شده و فرار در مواد خوراکی و علی الخصوص پودر ماهی. این شاخص گویای میزان تازگی و کیفیت محصول پودر ماهی می باشد. این شاخص بصورت تجاری بسیار مورد استفاده قرار میگیرد. در محصولات با کیفیت این مقدار 100 تا 120 میلی گرم در 100 گرم می باشد. به ازای هر 100 میلی گرم TVN، 625/0 درصد پروتئین از بین میرود ( درصد نیتروژن × 25/6 = درصد پروتئین).
برای اندازه گیری "تی وی ان" از همان روش کلدال استفاده میشود بجز اینکه نمونه در مرحله هضم قرار نمیگیرد.
اندازه گیری چربی (روش سوکسله)
عصاره گیر سوکسله دستگاه آزمایشگاهی است که در سال 1879 توسط فرانتس فون سوکسلت (Franz von Soxhlet) اختراع شد. این روش در اصل برای استخراج چربی از مواد جامد طراحی شده بود. با این حال، کاربرد سوکسله به استخراج لیپیدها محدود نشده است. نمونه در مخزن سوکسله (Soxhlet Thimble) ریخته می شود، و یک حلال آلی مانند استن یا دی اتیل اتر در بالن ریخته می شود که در اثر حرارت حلال بخار شده و روی نمونه ریخته می شود و در اثر آغشته کردن نمونه میزان چربی محتوای ان را حل کرده و بصورت محلول در می آورد. این چرخه وقتی که مخزن سوکسله پر شد از طریق سیفون نازک شیشه ای دوباره به بالن بر می گردد و به این ترتیب این چرخه انجام می شود. این کار تا زمانیکه کل چربی نمونه حل شده و به باله منتقل گردد ادامه می یابد. محتوای روغن در نمونه ها ی خوراکی با دو روش استخراج میشوند: استخراج بوسيله پرس (فشار) و يا استخراج به وسيله حلال و يا از هر دو روش استفاده مي شود. به اين ترتيب كه براي دانه هايي كه درصد روغن آنها تا حدود 20 درصد باشد فقط از روش استخراج با حلال استفاده مي شود در حاليكه براي دانه هاي پر روغن توسط پرس و سپس استخراج توسط حلال پيشنهاد ميشود.
اندازه گیری خاکستر (Ash)
ماده خشک نمونه های خوراکی از بخش آلی و مواد معدنی تشکیل شده است. با قرار دادن نمونه ای از خوراک در کوره و در دمای 550 درجه سانتی گراد کل مواد آلی نمونه خوراک میسوزد و انچه باقی میماند خاکستر و یا مواد معدنی موجود در خوراک میباشد. خاکستر از مواد معدنی مانند کلسیم، فسفر، منیزیم، آهن، و... تشکیل شده است. همچنین برای اندازه گیری یک ماده معدنی بخصوص (مثلا کلسیم) بایستی نمونه را خاکستر نموده و از خاکستر محلول در اسید برای اندازه گیری ماده معدنی مورد نظر استفاده نمود.
اندازه گیری انرژی خام و محاسبه انرژی متابولیسمی:
موجودات زنده برای ادامه حیات قبل از هر چیزی به انرژی نیاز دارند. بنا براین مواد خوراکی در پله اول بایستی تامین کننده انرژی مورد نیاز موجود زنده باشند. به همین دلیلی محتوای انرزی مواد خوراکی اهمیت پیدا میکند. برای اندازه میزان انرژی مواد خوراکی از روش بمب کالریمتر استفاده میشود و به این ترتیب انرژی خام ( Gross Energy) بدست می آید بعبارت دیگر کل انرژی موجود در نمونه خوراک به واحد کالری بیان میشود.. در مراحل بعد بایستی بخشی از انرژی که قابل هضم ( Digestible Energy) و قابل متابولیسم (Metabolisable Energy) است محاسبه شود که به این منظور از آزمایشات حیوانی استفاده میشود. بمب کالریمتر در شکل زیر دیده میشود.
اصول کلی کار کرد بمب کالریمتر به شرح زیر می باشد:
• سوزاندن نمونه خوراکی و انتقال حرارت تولید شده و اندازه گیری میزان گرمای تولید شده
• استفاده از یک ماده با انرژی معلوم ( بنزوئیک اسید با انرژی 43/26 کیلو ژول در هر گرم (هر 4.2 ژول یک کالری می باشد)
• ایجاد تناسب بین گرمای تولید شده از نمونه و ماده با انرژی معلوم ( بنزوئیک اسید)
• تعیین انرژی خام نمونه ماده خوراکی
اندازه گیری انرزی متابولیسمی در طیور (Aparent Metabolisable Energy- AME)
کل انرژی خورده شده در بدن جذب نمیشود و بخشی از ان بصورت انرزی مدفوعی و انرژی حاصل از متابولیسم بدن دفع میشود. با اندازه گیری این مقادیر و کم کردن از انرژی خورده شده میزان انرزی متابولیسمی ظاهری ماده خوراکی بدست می آید
اندازه گیری فیبر خام
اساس اندازه گیری فیبر خام در نمونه های خوراکی بر این اصل استوار است که ابتدا مواد غیر فیبری در محلول اسید و قلیا ضعیف جوشانده شده و با حل شدن از نمونه جدا میگردد در این حال محتوای باقیمانده نمونه ماده خوراکی شامل مواد معدنی و فیبر خام است. سوزاندن باقیمانده در کوره باعث حذف فیبر و بر جای ماندن مواد معدنی میگردد. با این ترتیب محاسبه فیبر خام امکان پذیر می باشد.
عصاره عاری از ازت (NFE)
این عصاره حاوی قندها، نشاسته ها و همچنین مقداری سلولز محلول می باشد. عصصاره عاری از ازت به روش های مختلفی سنجیده میشود. مجموع تمام بخشهای اندازه گیری شده در ازمایشگاه شامل درصد پروتئین خام، درصد آب، درصد چربی، درصد فیبر خام، و درصد مواد معدنی از کل یا 100 درصد کم میکنیم و به این ترتیب عصاره عاری از ازت محاسبه میشود. عصاره عاری از ازت شاخصی برای میزان قند و نشاسته ماده خوراکی میباشد. این مواد قابلیت هضم بالایی دارند.
کنترل میکربی مواد خوراکی
یکی از روش های بسیار مهم انتقال بیماری، غذاهای الوده میباشند بنا براین بررسی میزان آلودگی خوراک ها از اهمیت فراوانی برخوردار است. با توجه به اينكه اكثر موارد عفونتها و مسمويتهاي ميكروبي توسط باكتريها انجام مي گيرد ، تشخيص و جداسازي آنها حائز اهميت فراواني است. برای این منظور آزمایشگاه میکروبیولوزی مورد استفاده قرار میگیرد. امروزه روشهای استاندارد جدا سازی و تشخیص میکربی پیشرفت های فراوانی کرده اند. در روشهاي معمول نمونه مورد نظر بصورت پودر و سپس محلول و یا مخلوط با آب میگردد. میکربهای موجود در نمونه براساس كشت باكتري در محيطهاي مختلف و توليد كلني هاي قابل رويت در يك محيط جامد انتخابي و انجام آزمايشات بيوشيميايي مشخص میگردند. جداسازي میکربها معمولاً طی سه مرحله پيش غني سازي ( Pre Enrichment ) ، غني سازي (Enrichment ) و کشت در محيط جامد انتخابي (Selective Plating) صورت مي گيرد. در کنار روش های سنتي جدا سازی میکربی که کم هزينه می باشند روشهاي تشخیصی جديد مانند تكنيك هاي ELISA و PCR كاربرد دارند.

سید محمد هاشمی -عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی قم
Sm_hashemi570@yahoo.com