پایداری تغذیه طیور: چالش‌ها و فرصت‌ها چند دهه است پایداری بویژه در عرصه محیط زیست و تولیدات کشاورزی ذهن بشر را بخود مشغول داشته است. مهمترین دلیل آن رشد جمعیت بشر در آینده نزدیک و تقاضای روزافزون غذا برای تغذیه مناسب و توأم با سلامت و بهداشت آنها است. نقش تغذیه در تولیدات دامی پایدار عمدتاً شامل بهبود کارایی استفاده از مواد مغذی در جیره غذایی آنها و تمرکز بر تولید و بکارگیری مواد خوراکی جدید، افزودنی‌ها با هدف هضم بهتر غذا، کاهش مواد دفعی و شکل‌دهی به پیام‌های منطبق بر شرایط خاص هر کشور و بومی‌سازی دستاورد‌های جدید می‌باشد. مقدمه بررسی روند رشد جمعیت در کشورهای در حال توسعه و کشورهای صنعتی حاکی از آن است که جمعیت کشورهای دسته اول بعد از سال‌های دهه 1950 به سرعت رو به افزایش گذاشته در حالی که کشورهای توسعه‌یافته با روند ثابت و پایینی افزایش می‌یابند. هم‌اکنون جمعیت بشر از مرز 7 میلیارد گذشته و احتمالاً در سال‌های آینده با شتاب نسبتاً تندی افزایش می‌یابد و در سال 2050 به 10میلیارد نفر میرسد. انتظار میرود تمام این افزایش جمعیت در کشورهای روبه توسعه و فقیر رخ دهد. بنابرین لاجرم فراورده‌های دامی مصرف بیشتری خواهند یافت و این ضرورت تولید آنها را مطرح می‌کند. عوامل مؤثر بر افزایش تقاضا برای غذا بویژه گوشت مرغ در سال 2050 را می‌توان به شکل زیر طبقه‌بندی کرد: الف- «افزایش جمعیت». مهمترین عامل افزایش نیاز به منابع جدید غذا در سال‌های آینده است. از هم‌اکنون باید به فکر تأمین غذا برای نزدیک 3 میلیارد جمعیت اضافی در سال 2050 بود که تمام آنها متعلق به کشورهای در حال توسعه می‌باشند. ب- «افزایش شهرنشینی». سال‌های حدود 2010 برای اولین بار جمعیت شهرنشین جهان بر جمعیت روستانشین پیشی گرفت. این تفاوت به سرعت رو به افزایش است و هر روز بر شمار جمعیت شهرنشین افزوده می‌شود. جمعیت شهری سلیقه غذایی متنوع‌تری دارد و آگاهی تغذیه‌ای او موجب ترجیح بیشترش برای تقاضا و مصرف منابع پروتئین دامی می‌شود. عوامل مؤثر بر مصرف گوشت ناشی از شهرنشینی را می‌توان به سه عامل «تنوع در مصرف»، «درآمد بیشتر» و «آگاهی تغذیه‌ای و ترجیح منابع گوشتی» نسبت داد. ج- «درآمد بالا». میزان درآمد افراد با مقدار مصرف گوشت آنها رابطه مثبت دارد. از طرفی هر چه درآمد پایین‌تر باشد، ‌افزایش درآمد منجر به مصرف سهم بالاتری از درآمد برای گوشت می‌شود. در درآمدهای بالای 10 هزار دلار در سال به ازای افزایش هر واحد افزایش درآمد، ‌افزایش مصرف گوشت کم و کمتر می‌شود. درآمدهای متوسط به پایین عمدتاً متعلق به کشورهای در حال توسعه است. د- «تولید پروتئین حیوانی». در طول 5 دهه گذشته تولید گوشت خوک، طیور و ماهی جهان رو به افزایش است گرچه تولید گوشت گاو و گوسفند با شتاب کمتری افزایش می‌یابد. در سال‌های میانی دهه 1990 مقدار تولید گوشت مرغ برای اولین بار از گوشت گاو فراتر میرود و به سرعت رو به افزایش می‌گذارد. در سال 2007 تولید گوشت گاو، مرغ و خوک در جهان بترتیب برابر 60، 84 و 100 میلیون تن است. انتظار میرود تولید گوشت مرغ در سال 2016 از تولید خوک فراتر رود. ح- «گوشت مرغ» فراورده‌ای لذیذ،‌ سالم، بهداشتی و ارزان است و با نظارت کافی تولید و فراوری می‌شود و بر خلاف دیگر حیوانات پرورشی در تولید آن از هورمون استفاده بعمل نمی‌آید. اینک با توجه دقیق به رشد جمعیت و نیاز غذایی برخواسته از آن به مفهوم پایداری و اهمیت آن پی می‌بریم. نیاز بشر به فراورده‌های دامی رو به افزایش است در حالی که منابع موجود در کره زمین برعکس رو به محدودیت و کاهش بوده و هر روز فشار بیشتری روی آن وارد می‌شود. بدیهی است که بقای کره زمین و حیات در آن مستلزم حفظ منابع آن بصورت پایدار می‌باشد. در این صورت باید نیازهای عمومی مردم با توجه به پایداری آنها تأمین گردد. این موضوع برای صنایع تولیدی نیز جذابیت دارد و رابطه تغذیه و پایداری چالش جدیدی برای آنها ایجاد می‌کند. بدیهی است که در آینده هر گونه چالشی از این دست به معنی ایجاد فرصت‌های جدید برای صنایع تولیدی نیز می‌باشد. پایداری از نظر تغذیه شامل دو جزء اساسی «بهبود کارایی استفاده از مواد مغذی» و «کاهش دفع مواد مغذی» است. از طرفی پایداری در مفهوم عام آن بر سه رکن مهم «پایداری اجتماعی»، «پایداری محیطی» و «پایداری اقتصادی» تکیه دارد. پنج مؤلفه مهم که بر تغذیه پایدار دام و طیور اثر دارند عبارتند از: الف- «پایداری محیطی» و از جمله پایداری در شرایط اقلیمی و اوضاع آب و هوایی جهان. امروزه گرمایش محیطی بویژه بدلیل تولید گازهای دی‌اکسیدکربن در مقیاس صنعتی یی از چالشهای بزرگ بشر است. نشست سران پاریس در نوامبر 2015 در راستای همین هدف انجام می‌گیرد. ب- «امنیت غذایی» و تأمین غذا در سال‌های آینده برای تمامی اقشار و طبقات اجتماعی کشورهای مختلف جهان با درآمدهای متفاوت ج- «آسایش حیوانات». در کنار بحث تأمین غذای مناسب بویژه پروتئین‌ حیوانی برای بشر رو به افزایش، لازم است بر اساس اخلاق تولید پایدار و منویات بشر امروز، بهترین شرایط برای دام‌های پرورشی فراهم شود. د- «غذای انسان در برابر سوخت در برابر غذای دام» این یکی از چالش‌های مهم پایداری است. بخشی از غذای مصرفی انسان به دام داده می‌شود تا غذای مناسبی برای طیف خاصی از انسان‌ها فراهم گردد در حالی که آن غذا را می‌توان مستقیما به مصرف انسان رسیاند. بعلاوه کمبود انرژی باعث شده در برخی کشورها نشاسته غلات بویژه ذرت بجای مصرف در جیره دام و طیور به منابع انرژی بویژه الکل اتیلیک تبدیل شود و بعنوان سوخت خودرو مورد استفاده قرار گیرد. ح- «تغذیه طبیعی دام‌ها» و بکارگیری جیره‌های فاقد آنتی‌بیوتیک، هورمون و دیگر مواد مصنوعی استراتژی‌های تغذیه پایدار طیور در خلال‌ سال‌های گذشته قیمت مواد اولیه مورد استفاده در جیره غذایی طیور بویژه ذرت، کنجاله سویا و روغن که از مواد اولیه پرمصرف در جیره طیور محسوب می‌شوند همراه با نوسانات قابل توجه رو به افزایش بوده است. حتی از بین بردن جنگل‌ها و تبدیل آنها به زمین‌های زراعی در کشورهایی مثل برزیل موجب کاهش قیمت آنها در بازار نشده است. دلیل آن افزایش تقاضا برای این مواد در سطح جهان می‌باشد. اکنون ببینیم با این وضعیت، استراتژی‌های پایدار تولیدات طیور در جهان چه هستند: استراتژی اول، مواد خام جدید. مواد محلول تقطیری دانه‌های خشک،‌ جلبک، حشرات و پروتئین‌های تک‌سلولی از جمله این مواد می‌باشند. همگام با فراهم ساختن این مواد در بازار تولیدات طیور لازم است مصرف آنها در جیره افزایش یابد. امروزه برنامه‌هایی برای بکارگیری سورگوم، سبوس برنج، پودر هسته نخل در نقاط مختلف جهان در جیره طیور بکار میرود. به این منظور لازم است از آنزیم‌های خوراکی، اسیدهای آمینه مصنوعی استفاده شود و فرمولاسیون مناسبی بر اساس اسیدهای آمینه قابل هضم انجام گیرد تا جیره نهایی بخوبی توسط طیور مورد استفاده قرار گیرد. شاید در ‌آینده تمرکز بیشتری بر تولید حشرات بعنوان منبع جدید مواد اولیه مناسب برای طیور صورت گیرد. استراتژی دوم، کاهش دفع مواد مغذی. کاهش دفع مواد مغذی صرفاً از طریق بهبود قابلیت استفاده آنها در بدن صورت می‌پذیرد. در صورتی که بتوانیم ابقاء مواد مغذی در بدن را افزایش دهیم، تولید کود کمتری شده و مواد مغذی کمتری به کود راه می‌یابد و ضریب تبدیل غذایی بهبود باز هم بیشتری نشان می‌دهد. در جوجه‌های گوشتی حدود 70 درصد ماده خشک، 75 درصد انرژی خام، 55 درصد نیتروژن و 45 درصد فسفر مصرفی در بدن ابقا می‌شود و بقیه به فضولات راه می‌یابد. اگر بتوانیم مواد بیشتر را در بدن مرغ ابقا کنیم (کود کمتری تولید شود) مواد مغذی کمتری به کود راه یافته و ضریب تبدیل غذایی بهبود می‌یابد. بنابرین ارقام مزبور و افزایش آنها هم از نظر اقتصادی و هم از نظر محیط زیستی و تولید پایدار اهمیت دارد. یکی از روش‌های مؤثر افزایش قابلیت استفاده مواد مغذی در بدن، مصرف افزودنی‌های غذایی است که می‌توان آنها را به سه دسته اساسی تقسیم کرد: «آنزیم‌های غذایی»، «اسیدهای آمینه مصنوعی» و «جایگزین آنتی‌بیوتیک‌ها». آنزیم‌ها مصرف آنزیم‌ها در کنار مواد اولیه خوراک، موجب کاهش تنوع دسته‌جات مختلف بارهای دان خریداری‌شده می‌شوند، محدودیت مصرف برخی مواد اولیه را بر طرف می‌سازند و می‌توان طیف وسیع‌تری از مواد خوراکی را وارد جیره کرد. بعلاوه بهبود مورفولوژی روده و فلور میکروبی روده و نیز بهبود سلامت روده‌ها از اهم دلایل مصرف آنزیم‌ها در جیره طیور می‌باشند. اینها مزایای مصرف آنزیم‌ها از نظر تغذیه‌ای بود. متقابلا این عمل باعث کاهش تولید کود و توزیع آن در طبیعت شده و بدلیل بهبود کیفیت بستر، آسایش مرغها را بیشتر فراهم می‌کند و در زمان فروش یکنواختی بیشتری در لاشه مرغ‌ها ایجاد می‌شود و در مواردی مصرف آنزیم‌ها موجب بهبود پاسخ سیستم ایمنی می‌شود. مهمترین آنزیم‌های مورد استفاده در جیره طیور شامل فیتازهای میکروبی، آنزیم‌های مورد نیاز برای غلات با اثر چسبندگی در روده، آنزیم‌های غلات بدون اثر چسبندگی، آنزیم‌های مورد استفاده برای مواد غیر‌غله‌ای و بالاخره آنزیم‌های ویژه جیره‌های ذرت-سویا است. طیف وسیعی از این آنزیم‌ها بصورت منفرد یا مخلوط در بازار وجود دارد. بکارگیری فیتاز و آنزیم‌های ویژه پلی‌ساکاریدهای غیرنشاسته موجب کاهش سطح مورد نیاز فسفر، اسیدهای آمینه و مواد معدنی در جیره‌نویسی طیور می‌شود، قابلیت استفاده مواد مغذی را بالا می‌برد و مقدار دفع فسفر و سایر مواد معدنی را تا حد 60 درصد می‌کاهد و تکیه مرغدار به مصرف منابع فسفر غیر‌آلی را نیز کاهش می‌دهد. در حال حاضر کشاورزی در سطح جهان از کمبود منابع فسفر رنج می‌برد و مصرف آنزیم فیتاز میکروبی نقش کلیدی در کمینه کردن آسیب‌پذیری‌های ناشی از این کمبود دارد. اسید‌های آمینه مصنوعی امروزه اسیدهای آمینه متیونین، لایزین و ترئونین در مقیاس تجاری در دسترس صنایع طیور می‌باشند. این اسیدهای آمینه مصنوعی خالص منبع غذایی مناسبی هستند و برای اجتناب از مازاد اسیدهای آمینه جیره و تأمین دقیق نیاز آنها بکار میروند و از طریق توازن دقیق آنها، ابقاء پروتئین در بدن حیوان به بهترین شیوه تسهیل می‌شود و امکان آن فراهم می‌شود که بتوان پروتئین جیره را در پایین‌ترین سطح تنظیم نمود. کاهش هر چه بیشتر پروتئین جیره به معنی کاهش تولید آمونیاک و نیز کاهش راه‌یابی نیتروژن به فضولات مرغ و در نهایت پایداری محیطی می‌شود. تغذیه عاری از آنتی‌بیوتیک دهه‌ها است آنتی‌بیوتیک‌ها بعنوان محرک رشد در پرورش انواع دام‌ اهلی بکار میروند ولی بدلیل توسعه مقاومت میکروبی و خطرات بالقوه آن برای سلامت و بهداشت بشر، چندی است مصرف آنها در برخی کشورها محدود و ممنوع شده است. بهره‌برداری از مفهوم انحصار رقابتی، مصرف پروبیوتیک‌ها، پری‌بیوتیک‌ها، اسیدی‌کننده‌ها، روغن‌های ضروری، عصاره‌های گیاهی و آنزیم‌های غذایی از جمله مواردی است که می‌توان با هدف حذف آنتی‌بیوتیک‌ها در جیره‌نویسی و تغذیه طیور بکار برد. انحصار رقابتی به این معنی است که اگر دو گونه باکتری نیچ یکسانی را اشغال کنند و برای منابع غذایی یکسانی رقابت نمایند، قادر به همزیستی نبوده و یکی دیگری را از چرخه خارج می‌کند. چه بهتر اگر باکتری‌های مفید روده را جایگزین باکتری‌های بد ازنوع اشرشیا کولی و سالمونلا کنیم تا هم توان تولیدی پرنده بالاتر بروند و هم آلودگی محصولات تولید کاهش یابد. برای اینکه بتوان یک ترکیب را بعنوان جایگزین مناسب آنتی‌بیوتیک تلقی کرد، لازم است بصورت ثابت موجب بهبود عملکرد تولید دام شود. لازم به ذکر که هیچیک از این جایگزین‌ها قادر نیست بطور کامل جایگزین آنتی‌بیوتیک‌ها شود بویژه اینکه از نظر هزینه‌ نیز گران‌تر از آنتی‌بیوتیک هستند. در زمان استفاده از جایگزین‌ها علاوه بر مصرف آنها، بکارگیری استراتژی‌های تغذیه‌ای و پرورشی مناسب نیز اهمیت شایان توجهی دارند. پیام‌های جدید تصویر بزرگ جهان امروز ما این است که جمعیت بشر به سرعت رو به افزایش است. در نتیجه تقاضا برای غذا و فراورده‌های دامی نیز رو به افزایش است و می‌توان این گونه چالش‌ها و تهدیدها را بعنوان فرصت تلقی کرد. در فضای زندگی جدید، مسئله مهم استفاده مؤثر و پایدار از منابع موجود است بطوری که کمترین اثر بر محیط، اقلیم و آب و هوا ایجاد شود. مهمترین محور چالش-فرصت ایجادشده، ارزیابی مواد خام اولیه، بهبود کارایی دام‌ها و تصمیم‌گیری برای آینده نه صرفاً بر اساس اصول علمی و اقتصادی بلکه بر پایه موازین و مطالبات اجتماعی است. http://www.slideshare.net/basf/sustainable-poultry-nutrition-challenges-and-opportunities-ravi-ravindran