راه های کنترل رطوبت بستر در سالن پرورش جوجه گوشتی طی فصل زمستان مهدی خجسته کی عضو هيئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان قم در زمستان به دلیل سرمای هوا و کاهش تبخیر آب، رطوبت دفع شده از پرندگان بر روی بستر باقی می ماند و تجمع این رطوبت باعث خیس شدن بستر و مشکلات مرتبط با آن میشود. شاید یکی از سوال های مهم در پرورش جوجه گوشتی در فصول سرد سال آن باشد که برای کنترل رطوبت بستر چه باید کرد و کدام راه مناسب تر و اقتصادی تر است؟ پاسخ ساده است و آن بهره گیری از سه ابزار تهویه،گرمایش و حرکت هدفمند جریان هوا در سالن پرورش است. همه می دانیم که تهویه باعث جابجایی رطوبت بیش از حد از داخل سالن به خارج سالن می شود. گرمایش و حرارت نیز برای تامین دمای کافی جهت تبخیر آب موجود در بستر و همچنین افزایش ظرفیت نگهداری بخار آب در هوای سرد وارد شده به سالن مورد نیاز است. اما ایجاد جریان هدفمند هوا در سالن یعنی اینکه هوای ورودی به گونه ای در سالن جریان یابد که علاوه بر گرم شدن آن در لحظه ورود به سالن بتوان به نحو موثری آن را به کف سالن و سطح بستر انتقال داد تا رطوبت بستر در برخورد با جریان هوای گرم بسرعت کاهش یابد. برای اجرای هر برنامه موفق در کنترل رطوبت سالن باید هر سه مولفه فوق با هم و بصورت همزمان مد نظر قرار بگیرند. اگر شما در زمستان هوای سرد بیرون سالن را بدون گرم کردن بصورت مستقیم وارد سالن کنید، جریان هوای سرد نتنها کمکی به خشک شدن بستر نمی کند بلکه باعث سرماخوردگی جوجه ها نیز می شود. در سوی مقابل اگر شما هوای سالن را گرم کنید، اما جریان هوای کافی در سالن شکل نگیرد و هوا در سطح بستر جریان نیابد بازهم خشک شدن بستر بخوبی انجام نخواهد شد. کارایی و موفقیت شما در خشک نمودن بستر تا حد زیادی به شرایط سالن پرورش و نحوه ارتباط این اجزا با یکدیگر بستگی دارد. کدام ساده تر است؟ خشک کردن بستر در سالن های پنجره دار و بدون پنجره؟ در ساختمان های قدیمی و سالن های دارای پنجره که شیار ها و درز های سالن زیاد است خشک شدن بستر دشوار تر است. برای مثال وقتی 3 هواکش ورودی با قطر دهانه 90 سانتیمتر در یک جایگاه باز(دارای پنجره) مورد استفاده قرار می گیرد، بیش از 50 درصد از هوای ورودی از طریق درزها و شکاف های سالن وارد می شود و این به معنی آن است که فقط 50 درصد از هوای ورودی در خدمت کاهش رطوبت بستر خواهد بود و شما روی مابقی هوای ورودی عملا کنترلی نخواهید داشت. این در حالی است که در سالن های بسته سهم کنترل شما برای تغییر جریان هوای ورودی سالن بیش از 80 درصد است و براحتی می توان بخش عمده ای از هوای ورودی به سالن را قبل از انتقال به کف سالن گرم نموده و سپس به سایر نقاط انتقال داد. دریچه های ورود هوا را در کجای سالن تعبیه کنیم؟ برای خشک شدن سریع و مطلوب رطوبت بستر در زمستان در سالن های بسته و یا باز باید به این موضوع توجه شود که محل دریچه های ورودی هوا باید کجا باشد تا راندمان گرم شدن هوای ورودی و انتقال آن به کف سالن حداکثر باشد؟ واقعیت آن است که توزیع دمایی هوا در سالن پرورش طیور یکنواخت نیست و معمولا هوای گرم در سطوح بالا و نزدیک سقف سالن جمع می شود و هوای خنک به کف سالن انتقال می یابد. در شکل 1 نحوه توزیع هوای سرد و گرم در بخش های مختلف یک سالن پرورش جوجه گوشتی ارائه شده است. حالت ایده آل آن است که نحوه چرخش هوا بگونه ای باشد که پس از ورود هوا از دریچه های ورودی ابتدا هوا به سمت سقف جریان یافته و پس از گرم شدن در مجاورت سقف از وسط سالن به سمت پائین و بستر جریان یابد. برای نیل به این هدف بهتر است دریچه های ورود هوا را نزدیک به سقف و در حد فاصل محل اتصال سقف به دیوارهای جانبی سالن پیش بینی کنید و جهت باز شدن پنجره ها بگونه ای باشد که هوا را به سمت سقف سالن هدایت کند. شکل1 - نحوه نصب صحیح ورودی هوا و گردش هوای سرد در سالن پرورش و گرم شدن هوا در مجاورت سقف. پس از ورود هوای سرد به سالن هدف آن است که مسافت حرکت هوا در مجاورت سقف هرچه بیشتر و طولانی تر شود تا دمای هوا در برخورد با هوای گرم موجود در سقف سالن افزایش یابد. وقتی این هوای گرم به کف سالن برخورد می کند قدرت و ظرفیت بیشتری برای خشک نمودن بستر دارد زیرا علاوه بر تبخیر آب بستر از ظرفیت کافی برای حمل و جابجایی بخار آب نیز برخوردار است. چه مقدار دریچه های ورود هوا را باز کنیم؟ در نظر گرفتن مساحت و اندازه دریچه های ورودی از یک سالن به سالن دیگر ممکن است متفاوت باشد، ولی به نظر می رسد اگر دریچه های ورودی هوا به مقدار 5 تا 10سانتیمتر در دو طرف دیواره های کناری باز باشد این مقدار بتواند علاوه بر تامبن تهویه مورد نیاز به خشک نمودن بستر نیز کمک کند. البته این مقدار با توجه به نوع دریچه های ورودی، محل استقرار دریچه ها، نوع طراحی سالن، طول و عرض سالن، شکل سقف و دمای داخل و خارج سالن متفاوت و متغیر است. و شاید استفاده از روش آزمون و خطا و بررسی نتایج آن یکی از بهترین روش ها برای تعیین مساحت و مقدار باز شدن دریچه های هوا در سالن های مختلف باشد. طبیعی است که اگر دریچه ها بیش از مقدار مورد نیاز باز شوند فشار استاتیک هوا کاهش یافته و قبل از رسیدن به سقف و قبل از گرم شدن هوا به سمت پائین سقوط می کند و در نقطه مقابل اگر دریچه ها خیلی بسته باشند، فشار استاتیک افزایش یافته و تهویه در سالن مختل می شود. چگونه از جریان صحیح هوا در سالن مطمئن شویم؟ یکی از بهترین روش ها برای نظارت بر کنترل جریان هوا از دریچه های ورودی هوا و اطمینان از اینکه هوای ورودی به سمت سقف جریان پیدا می کند یا نه استفاده از رشته های موجود در نوارهای کاست قدیمی یا استفاده از یک وسیله دودزا است که رنگ دود آن قابل ردیابی و پیگیری باشد. درصورت قرار دادن یک وسیله دودزا در مسیر جریان ورودی هوا حرکت دود در مسیر باد نشان دهنده مسیر حرکت جریان هوا است. اگر دود به سمت بالا و مرکز سقف حرکت کنند می توان از جریان صحیح حرکت هوا تا حدی اطمینان داشت. شکل2 – استفاده از دود رنگی در مسیر هوای ورودی به سالن برای کنترل و مشاهده نحوه حرکت و جریان هوا . راه دیگر برای تعیین اینکه آیا ورودی های هوا در سالن درست تنظیم شده است یا نه آن است که پس از روشن نمودن فن ها و برقراری جریان تهویه دمای سالن در 30 تا 60 ثانیه اول کاهش نیابد. البته در سالن هایی که در آن سن جوجه ها بالاست نه تنها دمای هوا نباید در یک دقیقه اول روشن نمودن فن ها کاهش یابد، بلکه با جریان یافتن تهویه حداقلی باید دمای سالن یک یا چند درجه نیز افزایش یابد و این موضوع نشانه نصب و عملکرد درست دریچه های ورودی هوا خواهد بود. علت این موضوع آن است که با افزایش سن جوجه ها علاوه بر گرمای هیتر و وسایل گرمایشی حرارت دفع شده از بدن جوجه ها نیز در زیر سقف جمع می شود و با جریان یافتن تهویه حداقلی هوای ورودی به سقف منتقل شده و گرم می شود و با برخورد این هوای گرم به کف سالن انتظار آن است که دمای کف سالن افزایش یابد. اگر به هر علتی در دقیقه اول برقراری تهویه دمای سالن کاهش یابد این نشانه آن است که شما هوای سرد ورودی به سالن را خوب جهت دهی نکرده اید و این هوای سرد مستقیم به کف سالن منتقل شده و باعث کاهش دما می شود و لذا باید در این باره تجدید نظر کنید. البته باید به این نکته توجه کنید که کاهش شدید دما در ابتدای روشن نمودن فن ها شاید به دلیل روشن نمودن تعداد زیاد فن ها نیز باشد که در این صورت با روشن نمودن تعداد کمتری از فن ها می توان عملکرد جریان هوا در سالن را مجددا آزمایش نمود. یک توصیه آن است که برای یک سالن به عرض 12 متر و طول 100 متر در هفته اول پرورش روشن نمودن یک هواکش به قطر 90 سانتی متر و برای جوجه های مسن تر و در سن بالاتر تعداد دو هواکش به قطر 90 سانتی متر برای برقراری تهویه حداقلی و بررسی جریان هوای ورودی کافی است. حالا یک سوال مهم... چگونه باید تعداد و عملکرد هواکش ها را برای کاهش رطوبت بستر در فصل زمستان مدیریت نمود؟ می دانیم که تهویه در فصل تابستان حداکثری است اما در فصل زمستان برای کاهش هزینه های مصرف سوخت و جلوگیری از افت دمای سالن تنظیم تهویه بر اساس توصیه های حداقل تهویه مورد نیاز پرندگان انجام می شود. بر این اساس اگر در فصول سرد سال هدف شما کاهش رطوبت بستر باشد شاید یک پیشنهاد مناسب برای برقراری تهویه حداقلی استفاده از دستورالعمل بر مبنای مقدار آب مصرفی طیور باشد(جدول 1). در این حالت هرچقدر پرنده ها آب بیشتری مصرف کنند رطوبت بستر بیشتر شده و نیاز تهویه ای سالن برای دفع رطوبت بیشتر خواهد بود. در جدول 1 مبنای مناسبی برای تعیین اینکه مقدار روشن بودن فن ها باید چقدر باشد تا رطوبت نسبی سالن در حد مطلوب حفظ شود ارائه شده است. رطوبت مطلوب در سالن پرورش بین 50 تا 60 درصد است. اگر مقدار رطوبت از این مقدار خیلی بالاتر برود شما باید مدت زمان عملکرد فن ها را افزایش دهید و اگر رطوبت کاهش یابد شما باید مدت زمان کمتری فن ها را روشن نگه دارید. جدول1- مدت زمان روشن شدن هواکش ها در هر 5 دقیقه به ازای مصرف 400 لیتر آب روزانه. دمای داخل سالن (درجه سانتیگراد) استفاده از 2 فن با قطر 90 سانتیمتر استفاده از 4 فن با قطر 90 سانتیمتر 5/32 5 ثانیه 3 ثانیه 5/26 10 ثانیه 5 ثانیه 21 15 ثانیه 8 ثانیه 5/15 20 ثانیه 10 ثانیه توجه به برخی نکات اضافه: توجه به این نکته مهم است که حتی اگر از استقرار صحیح دریچه های ورودی هوا، تعداد فن ها و مدت زمان عملکرد آنها اطمینان یافتید این موضوع برای مدیریت رطوبت بستر کافی نبوده و توجه به موارد دیگری ضروری است. برای مثال بخصوص در هفته های اول پرورش که تمام فن های اصلی در سالن روشن نمی شوند و فقط برخی از فن های با تهویه حداقلی کار می کنند هرچند جریان هوای گرم در کف سالن رطوبت بستر را جدا می کند اما چون این رطوبت به شیوه مناسب از سالن خارج نمی شود لذا هنوز مشکل رطوبت بستر به قوت خود باقی خواهد ماند. مشکل دیگر آن است که برخی مرغداران برای صرفه جویی در مصرف سوخت در زمستان دمای هوا را در حد مطلوب نگه نمی دارند و این موضوع باعث افزایش رطوبت سالن به بالاتر از 70 درصد می شود که در این صورت خشک نمودن بستر و کاهش رطوبت آن دشوارتر می شود، زیرا با کاهش دمای هوای سالن حتی اگر نرخ تهویه هم افزایش یابد باز به دلیل دمای پایین هوا و افزایش رطوبت، ظرفیت حمل بخار آب در هوای سالن کاهش یافته و رطوبت به صورت مطلوب از بستر جدا نمی شود. برای روشن تر شدن موضوع به ذکر یک مثال می پردازیم. به نظر شما با یک حوله خیس بهتر میتوان رطوبت روی یک میز را خشک نمود یا با یک حوله خشک؟ جواب روشن است. با یک حوله خشک سریع تر میتوان رطوبت یک سطح را جمع کرد. این مثال درست درباره هوای سالن نیز مصداق دارد. لذا در مقایسه با هوای سرد و مرطوب، هوای گرم و خشک ابزار مناسب تری برای خشک نمودن بستر است. یکی از راه های حل این مشکل در هفته های اول پرورش استفاده از فن های کمکی گردش هوا در سالن است(شکل 3). فن های کمکی گردش هوا بر خلاف فن های اصلی، بطور مستقیم بر روی دیوارهای جانبی نصب نشده و با بیرون سالن ارتباط ندارند. نقش این فن ها معمولا در طول سالن از سقف آویزان می شوند(مطابق شکل 3) و هنگام روشن شدن به جریان بهتر هوا در سالن کمک می کنند. شکل3- نمونه ای از فن های کمکی برای گردش بهتر هوا در طول سالن پرورش. استفاده از فن های کمکی در سالن وقتی که فقط فن های تهویه حداقلی روشن هستند باعث می شود تا علاوه بر جریان مناسب تر هوا در سالن رطوبت برخاسته از بستر نیز به شیوه موثر تری به خارج از سالن انتقال یابد. البته ممکن است برای جلوگیری از تداخل عمل فن های حداقلی با فن های کمکی گردش هوا لازم باشد تا آنها بصورت متناوب نسبت به یکدیگر کار کنند و فن های کمکی هنگام روشن شدن فن های تهویه حداقلی خاموش شوند تا جریان هوا بخوبی در سالن برقرار شود. نتیجه گیری و جمع بندی کلی 1- موضوع رطوبت بستر در فصل زمستان یکی از مشکلات رایج در پرورش جوجه گوشتی است. 2- مدیریت رطوبت بستر در سالن های بسته آسان تر از سالن های دارای پنجره است زیرا بازده کنترل هوا در سالن های بسته دو برابر سالن های دارای پنجره است. 3- برای کنترل تهویه و رطوبت بستر در سالن های پنجره دار نخست باید تا جای ممکن شکاف ها و درزهای در و پنجره های ساختمان را در فصول سرد سال با نوارهای درزگیر، چسب و یا هر ماده مناسب دیگر مسدود کرد. 4- برای کاهش رطوبت بستر در زمستان وجود تهویه کافی، استفاده از وسایل گرمایشی و هدایت صحیح هوای ورودی به سالن بصورت همزمان و توام ضروری است و نصب تایمر بر روی فن ها توصیه می شود. 5- مهمترین عامل از بین عوامل سه گانه یاد شده که هم در کاهش مصرف سوخت و هم بر نرخ تهویه و هم بر خشک شدن رطوبت بستر تاثیر می گذارد موضوع تنظیم دریچه های ورود هوا در سالن است که فشار استاتیک جریان هوا در سالن را تنظیم می کند. 6- نحوه استقرار دریچه های ورود هوا باید بگونه ای باشد که هوا پس از ورود به سالن در زمستان ابتدا به سمت سقف سالن هدایت شود و سپس بعد از گرم شدن به سمت کف سالن و بستر حرکت کند. 7- دریچه های ورود هوا باید در نزدیک سقف تعبیه شده و به مقدار پنج تا ده سانتیمتر باز شوند، اگر با روشن نمودن فن های مربوط به تهویه حداقلی، دمای سالن طی یک دقیقه اول کاهش یابد این موضوع نشانه آن است که دریچه ها خوب تنظیم نشده اند یا تعداد فن های مورد استفاده بیش از مقدار مورد نیاز است و دریچه ها باید مجددا تنظیم شوند. 8- علاوه بر فن های تهویه حداقلی استفاده از فن های کمکی برای گردش بهتر هوا در طول سالن میتواند شما را در کاهش رطوبت بستر و خروج هوای مرطوب از سالن مخصوصا در یکی دو هفته اول دوره پرورش کمک کند. منبع: Michael Czarick and Brian Fairchild.2012. The Three Keys to Litter Moisture Control....Fresh Air, Heat, and Air Movement. Poultry Housing Tips. Volume 24 Number 11.