کنترل و جلوگيري از ضايعات دان هزينه تامين غذا يکي از مهمترين اقلام در پرورش طيور مي باشد به طوري که حداقل 70 درصد هزينه توليد را تشکيل مي دهد بنابراين کاهش ضايعات غذا يکي از معيارهاي اصلي است که مي تواند موجب کاهش هزينه توليد و افزايش درآمد در مرغداري گردد ضايعات دان که اغلب 5 تا 10 درصد مقدار دان مصرفي در سال را در بر مي گيرد مي توان به دو صورت مستقيم و غير مستقيم تقسيم بندي نمود . ضايعات مستقيم دان مقدار ضايعات مستقيم دان در مزارع پرورش طيور و کارخانجات تهيه دان بيش از حد تصور مي باشد و ده اشکال زير رخ مي دهد : الف – تغذيه جوجه هاي جوان : گاهي براي تغذيه جوجه ها در 3 روز اول زندگي مقداري دان روي کاغذ باطله روزنامه يا مقواهاي نازک مي ريزند که اين کاغذها در زير پاي جوجه و در اثر رطوبت آبخوريها و غيره پاره شده دان بر روي بستر مي ريزد به منظور اجتناب از پر کردن بيش از حد سيني هاي دان نيز ، عمل غذا دادن بايد در خلال روز طي چندنوبت انجام شود . ب – تغذيه جوجه ها در سيستم بستر : ارتفاع دانخوريها معمولا به حدي پايين است که امکان تکان دادن آنها و در نتيجه ريخت و پاش غذا توسط جوجه ها وجود دارد ارتفاع دانخوريها از سطح زمين بايد 1 تا 2 سانتي متر بالاتر از ارتفاع پشت جوجه ها باشد . ج – تغذيه جوجه ها در قفس : پربودن ترافهاي دانخوري مهمترين علت ضايعات دان در اين شکل از پرورش مي باشد چنانچه ترافها پر باشد ميزان ضايعات دان به 12 درصد مي رسد در حالي که هرگاه فضاي ترافهاي دانخوري پر باشد ميزان ضايعات دان به کمتر از 5 درصد کاهش مي يابد . د- آبخوريها : آبخوريهاي پلاستيکي معمولا به آساني تغيير شکل يافته و مي شکنند هرگاه ترافهاي آبخوريها نشست نموده و آب وارد ترافهاي دانخوري شود بايد دان مرطوب شده را فورا در دانخوريها پخش نموده و مرغها را تشويق نمود تاقبل از کپک زدن آن را مصرف نمايند ترافهاي آبخوري پلاستيکي بايد هر روزه جهت کنترل نشت آب از آنها بررسي شده و در صورت خرابي فورا تعمير گردند . ه – پرهيز غذايي : تغذيه بيش از حد پولتهاي در حد رشد نه تنها باعث افزايش ضايعات دان شده بلکه موجب ازدياد وزن مرغان تخمگذار نيز مي گردد که بدين ترتيب اثرات نامطلوبي بر سيکل توليد وارد مي شود بنابراين نيمچه ها بايد بر مبناي برنامه غذايي پرورش يابند که متناسب با سن و با توجه به کيفيت جيره مقدار اخذ غذا توسط پرنده تنظيم شده باشد وزن پولت ها بايد به طور مرتب کنترل شود . و – سيلوهاي ذخيره دان : در مواردي که سقف سيلوهاي ذخيره دان در اثر وزش بادهاي شديد جدا مي گردد گاهي اوقات آب باران به داخل سيلوهاي دان نفوذ کرده و رطوبت آن موجب کپک زدن دان گرديده و ضمن آنکه باعث اتلاف دان مي شود مشکلات شديدتري را در اثر آلودگي با کپک و سموم قارچي به وجود مي آورد . سيلوهاي دان بايد به طور مطمئني پوشانده شوند . ز- پرندگان وحشي و جوندگان : پرندگان وحشي و جوندگان اغلب به تعداد زيادي در داخل و اطراف مرغداري ها و کارخانجات تهيه دان زندگي مي کنند اين حيوانات مي توانند مقدار زيادي دان مرغها را مصرف نموده و به عنوان ناقل بسياري از بيماريها عمل نمايند کنترل جوندگان بايد به طور دائم انجام شود و جهت مبارزه با پرندگان وحشي بايد جلو پنجره ها و هواکشها توري فلزي نصب گردد . ح – خروس هاي مازاد و مرغهاي وازده : خروسهاي مازاد ، و نيمچه هاي پايين تر از حد استاندارد و مرغهاي فاقد توليد بايد ازگله حذف شوند زيرا با مصرف مقادير زيادي از دان موجب اتلاف دان مي گردند . ط- نگهداري مواد اوليه دان : مواد اوليه دان و دان ساخته شده در صورت نگهداري در شرايط نامطلوب در اثر رطوبت و يا ايجاد حرارت زياد دچار ضايعات مي گردند چنانچه مواد اوليه درون کيسه نگهداري مي شوند کيسه ها بايد 20 سانتي متر بالاتر از کف بر روي تخته هاي چوبي يا سکوهايي نگهداري شوند در صورتي که ناگزير به نگهداري مواد اوليه در فضاي باز باشند بايد آنها را با چادرهاي پلاستيکي غير قابل نفوذ ذخيره شده بايد تهويه گرديده و دماي داخل مواد براي جلوگيري از سوختگي کنترل شود محتويات کيسه هاي پاره شده نبايد مورد استفاده قرار گيرد غذايي که در موقع تخليه و بار گيري روي زمين ريخته مي شود بايد فورا جمع آوري شده و تميز گردد . ضايعات غير مستقيم دان الف- تنظيم نادرست فرمول جيره : چنانچه ارزش غذايي بيشتر از احتياجات پرنده بر حسب وزن ، ميزان رشد و توليد آن باشد ممکن است منجر به اتلاف غذا شود فرمول جيره بايد بر اساس سن گله تخمگذار ، درجه حرارت محيط و ميزان توليد تخم مرغ تنظيم شود دقت بيشتر در تامين نيازهاي غذايي پرنده ازهدر رفتن مواد مغذي با ارزش جلوگيري مي نمايد . ب- استفاده از سنگريزه در دان : عدم استفاده از سنگريزه نامحلول در تغذيه طيور به طور منظم ، قابليت هضم مواد غذايي را بين 10-3 درصد کاهش مي دهد دان مصرفي طيور در اثر عمل سايش سنگريزه ها طي حرکات دودي در سنگدان خرد مي شود با توجه به اينکه ماکيان فاقد دندان مي باشند اين عمل ضروري است سنگريزه نامحلول بايد هفته اي يک بار به پرنده داده شود . ج-پارگي الک آسياب : گاهي اوقات ذرات مواد غذايي آسياب نشده در دان مشاهده مي شوند اين مواد اوليه که به طور مناسب آسياب نشده اند به طور کامل قابل هضم نخواهند بود در نتيجه دفع مي شوند و هدر خواهند رفت علت اين امر ممکن است در آمدن لبه الک از داخل آسياب و يا پارگي الک آسياب در اثر وجود اجسام خارجي نظير آهن آلات ياسنگ در مواد اوليه باشد به همين جهت وضعيت آسياب بايدمرتبا کنترل شود . د- نگاهداري مواد اوليه دان به مدت طولاني : گاهي اوقات گله هاي طيور علائم کمبود ويتامين رانشان مي دهند علاوه بر مواردي که برخي از روابط آنتاگونيستي ناشي از مصرف توام ويتامين ها و آنتي بيوتيک ها مي تواند موجب بروز چنين حالتي شود ذخيره و نگهداري مواد غذايي به مدت بسيار طولاني نيز ممکن است منجر به کاهش مقدار بعضي مواد مغذي نظير ويتامينهاي A ، E و B12 شود به طور معمول غذابايد تنها براي مدت يک هفته ذخيره شود در صورت نگهداري غذا براي مدت طولاني تر ممکن است ارزش مواد مغذي کاهش يابد همچنين دان طيور بايد در شرايط مناسب در دماي کمتر از 13 درجه سانتي گراد و رطوبت نسبي کمتر از 80درصد نگهداري شود اين اقدام موجب کنترل رشد باکتريها و قارچ هاي مضر شده و به پيشگيري از آلودگي غذا و کاهش ارزش مواد مغذي آن کمک مي کند . ه – درجه حرارت محيطي نامطلوب : مصرف غذا و آب ، هضم مواد مغذي در طيور را تحت تاثير قرار مي دهد درجه حرارت بهينه جهت دستيابي به راندمان غذايي براي تمام انواع پرندگان تخمگذار 20 درجه سانتي گراد مي باشد با خنک و گرم نمودن سالن بايد تلاش نمود تا درجه حرارت سالن دراين حد حفظ گردد سرعت رشد و توان توليد خوب در مرغان تخمگذار موجب صرفه جويي در مصرف غذا مي گردد . و – آلودگي غذا : در هنگام خريد مواد اوليه دان از بازار بايددقت زيادي به عمل آورد کيفيت پايين دان موجب عدم رشد و پايين آمدن راندمان مرغ تخمگذار مي گردد مواد اوليه ممکن است تقلبي باشد به عنوان مثال ممکن است پودر ماهي با اوره و همچنين پودر خون با پودر پر ويا اينکه سويا با ذرت مخلوط شده باشد بنابراين مواد اوليه خريداري شده بايد با استفاده از امکانات آزمايشگاههاي محلي از لحاظ کيفي کنترل شوند . ز- نوک چيني درزمان نامناسب : پس از نوک چيني ، دان گله در مقايسه با گله نوک چيني نشده تا 3% کاهش مي يابد در صورت انجام نوک چيني اين کار بايد در زمان مناسب در سن 7 روزگي و يا در سن 8 هفتگي و فقط توسط افراد ماهر و با شيوه مطمئن صورت گيرد انجام عمل قطعه نوک درزمان مناسب و به طرز صحيح موجب عدم بروز خود خوري و کاني باليسم در مرغها و صرفه جويي در مصرف دان مي گردد . ح- استفاده ازغذاي نامناسب : غذا ممکن است به شکل آردي ، پلت يا نيم دانه تهيه شود نتايج آزمايشهاي متعدد نشان مي دهند که دان پلت شده مي تواند تعادل کاملي از مواد مغذي را همراه با خوش خوراکي فراهم نموده و ضايعات دان راکاهش دهد در حال حاضر تنها مشکل موجود در زمينه استفاده ازدان پلت شده نياز به هزينه بيشتر براي ساخت آن و مصرف مقادير بيشتري آب به علت استفاده از بخار در طي فراوري پلت مي باشد به منظور ممانعت از کپک زدگي ممکن است نياز به خشک کردن دان پلت شده باشد . آلودگي هاي انگلي چنانچه گله مبتلا به آلودگي انگلي باشد ضريب تبديل غذايي کاهش مي يابد انگلهاي داخلي نه تنها مقاديري از مواد مغذي را مصرف مي کنند بلکه با ايجاد جراحات به غشاهاي داخلي دستگاه گوارش آسيب رسانده و برهضم غذا اثر نامطلوب به جاي مي گذارند گله هاي نيمچه به خصوص گله هايي که در سيتسم بستر پرورش داده مي شوند بايد به طور مرتب بر عليه آلودگيهاي کرمي تحت درمان قرار گرفته همچنين قبل از انتقال به قفس در سالنهاي تخمگذار دوباره از اين حيث درمان شوند مرغهاي تخمگذار نيز بايد سالي يک بار بر عليه آلودگيهاي کرمي درمان شوند بنابراين اتلاف دان در اغلب موارد هم در واحدهاي مرغداري و هم درکارخانجات تهيه دان ديده ميشود که در مرغداريها واجد مديريت خوب ميزان آن کمتر از مرغدرايها يي است که مديريت ضعيفي دارند . فصلنامه چکاوک – مهندس محمد سياوشي