مقدمه
امروزه توجه جدی به سلامت مواد غذایی در سطوح مختلف باعث گردیده تا اهمیت سالم سازی فرآورده های مورد استفاده در غذای روزانه انسان بیش از پیش مورد توجه مصرف کنندگان و تولیدکنندگان قرار گیرد.
لذا در همین راستا حرکت در جهت تولید محصولات ارگانیک کشاورزی و دامی ( بدون آنتی بیوتیک ) شتاب چشمگیری یافته است. با عنایت به سهم فرآورده های دام، طیور و آبزیان و اهمیت آنها از نظر تامین پروتئین و سایر مواد مغذی در غذای انسان توجه به سالم سازی این فرآورده ها در دنیا از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
امروزه بسیاری از کشورها به عنوان پیشگامان تولید آنزیم ها و مکمل ها با نگاه تولید و پرورش دام و طیور و آبزیان سالم همراه با بهینه سازی و افزایش راندمان تولید فرآورده های غذایی اقدام به تولید کالاهایی به همین منظور نموده اند.
آنزیم های سبز ترکیبی ارزشمند از نظر آنزیم های بکار گرفته شده می باشند که سازگار با ساختار طبیعی دستگاه گوارش دام و طیور بوده و در جهت بهبود هضم جیره غذایی عمل می کنند. این آنزیم ها دارای ساختاری متفاوت با اغلب محصولات آنزیمی تجاری قابل دسترس است که برای دام و طیور در نظر گرفته می شود، در حالیکه آنزیم های تجاری برای کاربردهایی به غیر از خوراک دام و طیور تولید می شوند. همانند زایلاناز و سلولاز که به صورت وسیعی در صنایع غذایی، نساجی، سوخت و صنایع تبدیلی مورد استفاده قرار می گیرند.
استفاده و به کار گیری از این نوع مولتی آنزیم ها در جیره غذایی، مزایای زیر را شامل می شود: کاهش قیمت جیره غذایی به لحاظ استفاده از مواد اولیه ارزانتر، هضم بهتر خوراک و دان مصرفی و تولید انرژی بیشتر، عدم استفاده از آنتی بیوتیک در جیره غذایی طیور و همچنین بهبود ضریب ایمنی و عدم آسیب رسانی به محیط زیست ( به دلیل وجود فیتاز و تجزیه فیتاتها و عدم دفع فسفر و نیتروژن به محیط زیست).

اثرات ضد تغذیه¬ای پلی ساکاریدهای غیر نشاسته¬ای:
تهيه غذاي طيور يكي از مهمترين بخش هاي هزينه اي را به خود اختصاص مي دهد . قسمت اصلي اين غذا غلات مي باشد غلات داراي مقدار زيادي پلی ساکاریدهای غیر نشاسته ای مي باشند كه باعث كاهش و محدوديت آنها در جيره مي شوند. بعضي از غلات به علت داشتن (NSP) كه منجر به افزايش اثرات منفي و ناسازگاري در پرندگان و چسبندگي مدفوع در حيوان مي شود كه وضعيت بستر را نامطلوب مي سازد . از آنجايي كه مرغ يك پرنده تك معده اي است ، همه اين تركيبات قابل هضم و استفاده نيستند ولي با افرودن آنزيم هاي خارجي به غذا اكثر آنها قابلیت استفاده و هضم پيدا مي كنند. هضم (NSP) باعث آزاد شدن نشاسته و پروتئين از ساختمان سلولي غلات مي شود كه در نتيجه انرژي متابوليسمي و پروتئين قابل استفاده ، افزايش قابل توجهي مي يابد. در بعضي از غلات ميزان قابل توجهي (NSP) محلول وجود داشته كه باعث افزايش ويسكوزيته و كاهش هضم در روده كوچك مي شود.
لذا مكانيسم اثر پلی ساکاریدهای غیر نشاسته¬ای بدو صورت قابل تفسير است : 1 - پس از خوردن دانه، بتاگلوكان و آربينوزايلن حل شده و موجب افزايش ويسكوزيته مواد هضمي مي شوند. از اين مكانيسم بعنوان عامل عمده محدود كننده ارزش تغذيه اي جو، يولاف، چاودار و گندم ياد مي شود. 2 - ديواره سلولي كه بخش عمده اي از آنرا اين مواد تشكيل مي دهند بعنوان سدي در راه رسيدن آنزيمهاي هضمي به مواد مغذي يا عاملي كه سرعت اينكار را كم مي كنند عمل مي نمايد.
در نتيجه افزايش ويسكوزيته مواد هضمي، سرعت انتشار آنزيمها، انتشار مواد مغذي و حركت مواد در دستگاه گوارش همگي كمتر مي شود و در نتيجه هضم و جذب مواد مغذي و ميزان مصرف خوراك پايين مي آيد. هر چه مولكول بزرگتر باشد اثر افزايش ويسكوزيته بر سرعت انتشار آن بيشتر خواهد بود در نتيجه چربيها بواسطه بزرگي ذرات بيش از ساير مواد مغذي تحت تأثير قرار مي گيرند.
كند شدن حركت مواد هضمي در دستگاه گوارش موجب افزايش جمعيت ميكروبي در روده كوچك مي شود كه اثر منفي بر عملكرد حيوان مي گذارد. از طرف ديگر افزايش ويسكوزيته موجب كاهش سطح برخي از آنزيمهاي لوزالمعده از جمله آميلاز در مجراي روده كوچك مي شود. اثر ديگر ديواره سلولي همانگونه كه ذكر شده ايجاد كردن سدي در برابر دستيابي آنزيمها به نشاسته و پروتئين داخل سلول و يا كند كردن دستيابي آنزيمها به مواد مذكور مي باشد كه درنتيجه اين كار از قابليت هضم مواد مغذي مذكور كاسته شده و يا آزاد شدن آنها به تأخير مي افتد يعني در انتهاي روده كوچك آزاد مي شوند.

بنابراین مشکلاتي که مواد گوارشي چسبناک در روده به بار مي آورند عبارتند از :
– کاهش توانايي روده در مخلوط کردن مواد محتوي آن
– ممانعت از رسيدن آنزيمها به سلولها جهت عمل تجزيه
– کاهش تماس مواد مغذي با ديواره روده
– کاهش جذب مواد مغذي به داخل خون
– خوراک هضم نشده و بهمراه آب جذب شده در آن از بدن پرنده خارج مي شوند .
– مدفوع آبدار
– زمان عبور مواد گوارشي را زياد و طولاني مي کند و دريافت و مصرف غذا را کاهش مي دهد .

. از طرفی تقريبا در همه منابع گياهي كه به عنوان غذاي حيوانات استفاده مي شوند ، يك بخش مهمي از فسفر معدني به شكل اسيد فيتيك، ذخيره شده كه براي حيوانات تك معده اي قابل استقاده نمي باشند . با اضافه كردن فيتاز قسمتي از اين پيوندهاي فسفري شكسته و ممكن است تا 30 درصد سطح فسفر مورد نياز جيره را كاهش دهد . به طور كلي طيفي از آنزيم هاي ميكروبي بر روي ديواره سلول هاي گياهي، اسيد فيتيك و مواد غذايي چون نشاسته و پروتيئن مؤثر مي باشد كه به موجب آن قابليت استفاده و هضم غذا افزايش يافته و مواد دفعي حاصله كاهش مي يابد .

نقش و تاثیر آنزیمها در جیره های جوجه گوشتی
به نظر مي رسد مهمترين كار آنزيمها در دستگاه گوارش طيور، شكستن ديواره سلولي مواد غذايي جيره مي باشد و بدينوسيله مخلوطي يكنواخت از مواد مغذي را بوجود مي آورند، در نتيجه قابليت هضم مواد غذايي بخصوص كربو هيدراتها را افزايش مي دهند.
همانطور كه در جدول (شماره 1) نشان داده شده در طيور توليد آنزيمهاي آميلاز و پروتئاز لوزالمعده در اوايل رشد بسيار كم است بطوريكه در طي چند روز اول مقدار اين آنزيمها براي هضم مواد غذايي ناكافي است لذا افزودن آنزيم به جيره بسيار مفيد به نظر مي رسد.
جدول 1 - زمان تقريبي رسيدن به اوج توليد آنزيم ها در سيستم گوارشي جوجه هاي گوشتي
آميلاز ليپاز پپسين تريپسين 5 روزگي 7 روزگي 10 روزگي 15 روزگي اهمیت حالت مولتي بودن آنزيم (چند آنزيمي Multi enzyme)
برخي از انواع آنزيمها، بصورت تك آنزيمي بوده و برروي ماده غذايي مشخصي مؤثر مي باشد. در مقابل، بعضي از آنزيمها مخلوطي از چند آنزيم بوده كه بصورت مولتي آنزيم بوده و بر روي طيف وسيعي از مواد اوليه اثر مي كند.
با مصرف اين نوع آنزيمها، جيره نويسان و متخصصين تغذيه، قادر خواهند بود تا در فرمول جيره غذايي طيور از اقلام قابل دسترس و متنوع-تري استفاده نمايند.

محمدرضا خدایی: کارشناس ارشد علوم دامی و مدرس دانشگاه پیام نور
تقی عادلی مشفق: کارشناس علوم دامی و ناظر طرح بهینه سازی مصرف سوخت

منابع
- مجله کشاورزی دامپروری سبز زیست، سال سوم، شماره هشت.
- فصلنامه علمی تخصصی طیور چکاوک دوره پنجم شماره 3 و دوره نهم شماره 2
- Almiral, M., Francesch, M., Perezvendrell, A.M., Brufau, J. and Estive Garcia, E. ( 1995 ) The differences in intestinal viscosity produced by barley and B-glucanase alter digesta enzyme activies and ileal nutrient digestibilites more in broiler chicks than in cocks., 125: 947-