ارزيابي ميزان آلودگي ذرت مصرفي مرغداري هاي استان قم به آفلاتوكسين، در بازه زماني سه ساله

خلاصه:

قارچ هاي سمي به دو زير گروه قارچ هاي سمي مزرعه اي و قارچ هاي سمي انباري تقسيم بندي مي شوند. قارچ هاي انباري غلات را پس از برداشت و در در انبار و سيلو آلوده مي كنند.

آفلاتوكسين عمدتاً توسط گونة قارچ هاي آسپرژيلوس فلاووس و آسپرژيلوس پارازايتيكوس توليد مي شود. آسپرژيلوس جزء قارچ-هاي سمي انباري است و در شرايط داراي رطوبت و درجه حرارت بالا تكثير پيدا مي كند، بنابراين آلودگي به آفلاتوكسين عمدتاً در گياهان مناطق مرطوب و گرمسيري مشاهده مي شود. آلودگي ذرت به آفلاتوكسين يك مشكل مهم در مناطق مرطوب محسوب مي شود.

تا كنون 18 نوع آفلاتوكسين شناسايي شده اند ولي فقط آفلاتوكسين هاي B1 و B2 و G1 و G2 به طور طبيعي توليد مي شوند. به علاوه آفلاتوكسين M1 در شير گاوهاي شيري كه خوراك آلوده به آفلاتوكسين B1 را مصرف كرده اند، تشخيص داده شده است. آسپرژيلوس فلاووس عمدتاً آفلاتوكسين B1 و B2 را توليد مي كند، در حالي كه آسپرژيلوس پارازايتيكوس آفلاتوكسين هاي B1 و B2 و G1 و G2 را توليد مي كند.

در سال 1960 به اهميت آفلاتوكسين ها در سلامتي دام پي برده شد. در اين سال به دنبال تلف شدن حدود 100000 پولت بوقلمون در انگلستان در اثر بيماري نكروز شديد كبد و افزايش غير طبيعي مجراي صفرا ( بيماري X بوقلمون ) كه به دليل مصرف بادام زميني آلوده به آسپرژيلوس فلاووس بود، موضوع كنترل مايكوتوكسين مورد توجه قرار گرفت، اين حادثه باعث كشف يك نكتة جديد در تاريخ مايكوتوكسين ها يعني كشف آفلاتوكسين ها گرديد و پس از كشف اثر سرطان زايي آن ها بر كبد به نگراني بزرگي براي جامعة جهاني تبديل شدند.

آفلاتوكسين ها در درجه حرارت هاي خيلي بالا (˚260) نيز از بين نمي روند. از بين سويه هاي توكسين ساز آسپرژيلوس، آسپرژيلوس فلاووس بيشتر از بقيه در طبيعت يافت شده و در تمام نقاط دنيا در هوا، خاك و بسياري از مواد آلي پراكنده است. آلودگي غلات به آفلاتوكسين تا كنون خسارات اقتصادي زيادي به بار آورده است. از ميان غلات ذرت دانه اي نسبت به آلودگي با آفلاتوكسين بيشتر حساس است. ميزان بروز آلودگي در اراضي سيل خيز كشور هايي مثل هندوستان بسيار بيشتر است. درصد بروز آسپرژيلوس فلاووس در دانه هاي صدمه ديده توسط حشرات بالاست. بين مقادير بالاي آفلاتوكسين در ذرت و زمين هايي كه به فقر ازت دچار بوده اند ارتباط مثبتي مشاهده شده است.

آفلاتوكسينB1 قوي ترين مادة سمي شناخته است، كه به طور طبيعي سرطان زاست. سطوح مجاز آفلاتوكسين بسته به نوع و نژاد حيوانات متفاوت است. به طور مثال اردك ها 15 – 5 بار بيشتر از مرغان تخم گذار به آفلاتوكسين حساسيت دارند و برخي از نژادهاي خاص مرغان تخم گذار تا 3 برابر بيشتر از ديگر نژاد-ها به آفلاتوكسين حساس هستند. جوجه هاي در حال رشد نبايد جيره هاي حاوي بيش ازppb 20 آفلاتوكسين مصرف نمايند، هر چند مصرف خوراك حاوي سطوح كمتر از ppb 20 نيز باعث كاهش مقاومت در برابر بيماري ها كاهش قدرت تحمل شرايط استرس، كبود شدن و عدم رشد مناسب، آسيب كبد و در كل موجب غير اقتصادي شدن توليد مي شود. مرغان تخم گذار نسبت به طيور جوان سطح تحمل بالاتري در مقابل آفلاتوكسين ها دارند، ولي مقدار آفلاتوكسين نبايد بيش از ppb 50 باشد. آلودگي آفلاتوكسيني باعث كاهش ضريب ايمني طيور و در نتيجه كاهش قدرت آن ها در مقابله با استرس مي گردد. اين موضوع باعث كاهش اندازة تخم مرغ و هم چنين كاهش توليد تخم مرغ مي شود. به علاوه بايد توجه خاصي به استفادة ذرت آلوده به آفلاتوكسين در جيرة مرغان تخم گذار شود، چون تخم مرغ به عنوان يك منبع غذايي در سطح وسيع مورد استفادة انسان قرار مي گيرد و متابوليت هاي آفلاتوكسين در زردة تخم مرغ ظاهر مي شود.

استرس، موقعيت فيزيولوژيكي، وضعيت تغذيه اي و وضعيت بيماري هاي حيوان مي تواند بر پاسخ و حساسيت حيوان به مايكوتوكسين ها تأثير به سزايي داشته باشد. مقدار مايكوتوكسين بر نوع و ميزان آسيب بسيار مؤثر است. مثلاً ممكن است مقدار خاصي از آفلاتوكسين باعث كاهش وزن حيوان در حال رشد شود ولي تنها نصف آن مقدار باعث كاهش مقاومت همان حيوان در برابر بيماري ها گردد. به طور كلي حيوانات كم سن مثلاً جوجه هاي گوشتي در چند هفتة اول دورة پرورشي و گله هاي جوان طيور تخم گذار نسبت به مايكوتوكسين ها بيشتر از گله هاي مسن و بالغ حساس هستند، البته بين گونه ها و نژادهاي مختلف، تفاوت هاي قابل ملاحظه اي از نظر حساسيت به مايكوتوكسين ها وجود دارد. بوقلمون و اردك نسبت به آفلاتوكسين بسيار حساس هستند. به طور كلي هر چه مدت زماني كه يك حيوان در معرض مايكوتوكسين ها قرار مي گيرد طولاني تر باشد، آسيب پذيري آن ها نيز افزايش خواهد يافت. ضرر اقتصادي ناشي از كاهش توليد، افزايش بروز بيماري ها در نتيجة كاهش مقاومت بدن حيوان، آسيب ارگان هاي حياتي و كاهش ظرفيت توليد مثلي حيوان از جمله آثار مخرب مايكوتوكسين ها مي باشد. سطوح پايين آفلاتوكسين در صورتي كه به طور مداوم توسط طيور مصرف شود موجب كاهش عملكرد خواهد شد.

در صورت احتمال وجود مایكوتوكسیكوز ، توصیه می شود كه سه روز متوالی و هر روز به مدت ۶ ساعت گله بدون دان باشد. در صورتی كه علائم تنفسی و تلفات رو به كاهش گذاشت باید وجود مایكوتوكسیكوز را در گله قطعی تلقی كرد. از روشهای كنترل مایكوتوكسیكوز در گله های گوشتی ، حذف دان تا چندین ساعت در روز از سن ۱۴ روزگی به بعد و نیز افزودن موادی به دان هستند كه مایكوتوكسین ها را به خود جذب كرده و بدین وسیله دان را عاری از مایكوتوكسین می نمایند.

مقدمه و هدف:

آفلاتوكسين متابوليت ثانوية قارچ ها مي باشد و عمدتاً توسط گونه هاي قارچ آسپرژيلوس به ويژه آسپرژيلوس فلاووس و آسپرژيلوس پارازايتيكوس توليد مي شود كه جزء قارچ هاي انباري محسوب شده و غلات را پس از برداشت و در موقع نگهداري آن ها در انبار و سيلو آلوده مي كنند. اين قارچ ها براي رشد و توليد آفلاتوكسين نيازمند شرايط محيطي مناسب يعني رطوبت و درجه حرارت بالا مي باشند، بنابراين آلودگي به آفلاتوكسين عمدتاً در گياهان مناطق مرطوب و گرمسيري مشاهده مي شود. اگر چه 18 نوع آفلاتوكسين شناسايي شده اند ولي به طور طبيعي فقط آفلاتوكسين هاي B1 ، B2 ، G1 و G2 توليد مي شوند.

آفلاتوكسين B1 قوي ترين مادة سمي شناخته شده است، كه به طور طبيعي سرطان زاست. آفلاتوكسين هر ساله ضررهاي اقتصادي فراواني را به پيكر صنعت طيور وارد مي سازد. كاهش رشد، سركوب سيستم ايمني و به دنبال آن كاهش قدرت دفاعي بدن در مقابل بيماري ها، كاهش مقاومت نسبت به عوامل استرس زاي محيطي، بروز واكنش هاي شديد متعاقب واكسيناسيون و گاه شكست واكسيناسيون، كاهش توليد تخم مرغ و كاهش اندازة آن از اثرات زیانبار مسموميت با آفلاتوكسين مي باشد.

از ميان غلات، ذرت نسبت به آلودگي با آفلاتوكسين حساس-تر است و يكي از غني ترين بستر ها براي توليد آفلاتوكسين به شمار مي رود. لذا آلودگي ذرت به آفلاتوكسين يك مشكل مهم در مناطق مرطوب محسوب مي شود. از آن جا كه ذرت يكي از تركيبات مهم جيرة اكثر طيور گوشتي و تخم گذار مي باشد، در اين پژوهش ميزان آلودگي ذرت هاي مورد استفاده در مرغداري هاي سطح استان قم به آفلاتوكسين مورد مطالعه قرار گرفت.

مواد و روش كار :

این مطالعه بر روی 66 نمونه ذرت مورد استفاده در مرغداری های استان قم انجام گرفت. در ابتدا نمونه ها به منظور یکنواخت شدن، آسیاب شده و 5 گرم از هرنمونه توسط ترازوی دیجیتال وزن شد. سپس به هر يك از نمونه هاي فوق 25 سی سی متانول 70 درصد اضافه و به مدت 10 دقيقه shake گردید. در مرحلة بعد نمونه به وسیلة قیف شیشه ایی و با کاغذ watt man شمارة یک صاف شده و در یک ظرف شیشه ای درب دار تيره قرار گرفته و تا زمان آزمایش درون یخچال نگهداری شد. سپس نمونه ها به وسیلة کیت سنجش آفلاتوکسین توتال و به روش الایزاي رقابتی مورد سنجش قرار گرفتند و در نهایت نتايج به دست آمده مورد بررسی آماري قرار گرفت.

نتايج:

نتایج به دست آمده حاکی از آلودگی 40 درصدی ذرت های مورد استفاده در مرغداری های سطح استان قم به آفلاتوکسین بوده است. به علاوه نتایج نشان داد که9 درصد از کل ذرت مصرفی در این استان، از سطح استاندارد پیشنهادی FAO برای ذرت، یعنی20 ppb بالاتر بوده است.

به علاوه 83 درصد از میزان آلودگی ذرت های یاد شده در این استان با مقادیر بیش از20 ppb ، در ماه های گرم سال بوده است که بیانگر نقش دمای بالا در افزایش آلودگی غلاتی چون ذرت به آفلاتوکسین مي باشد. شايان ذكر است که مقادیر نتایج به دست آمده در این مطالعه از 0 تا686.3 ppb متغیر بوده است. حداقل میزان آلودگی 0.1 ppb و بیش ترین مقدار نیز 686.3 ppb گزارش شده است. مقایسة درصد آلودگی ذرت به آفلاتوکسین در ماه های سرد و گرم به تفکیک سال در تصویر-1 نشان داده شده است.

بحث و نتيجه گيري:

اين مطالعه نشان داد كه40 درصد ذرت های مصرفي در مرغداری های استان قم به آفلاتوکسین آلوده بوده و میزان آلودگی 22 درصد اين ذرت هاي آلوده از سطح استاندارد پیشنهادی FAO برای ذرت یعنی 20 ppb بالاتر بوده است. مقادیر کمتر از20 ppb هر چند در محدودة مجاز قرار دارند ولی مصرف مکرر و طولانی مدت آن ها می تواند اثرات زیان بخشی مانند تضعیف سیستم ایمنی و کاهش تولید را به همراه داشته باشد.

از سوی دیگر، با توجه به نتایج به دست آمده، متوسط درصد آلودگی در ماه های گرم سال نسبت به ماه های سرد سال بالاتر بوده است که نقش دمای بالا در افزایش آلودگی غلاتی چون ذرت به آفلاتوکسین را به خوبی نشان می دهد.

ضررهاي اقتصادي آفلاتوکسین در صنعت طيور و همچنين آثار زيانبار ناشی از مصرف مواد غذايي آلوده به آفلاتوکسین در انسان، از جمله محرز بودن نقش آفلاتوکسین B1 در وقوع سرطان، انتقال آفلاتوکسینB1 به تخم مرغ و شیر و مقاوم بودن آفلاتوکسین M1 موجود در شیر، حتی در برابر استرلیزاسیون و پاستوریزاسیون، ضرورت چاره اندیشی در خصوص کنترل سموم قارچی خصوصاً آفلاتوکسین ها را صد چندان می کند. در حال حاضر، اکثر مواد مورد استفاده در خوراک دام و طیور در کشور ما، به خصوص ذرت، جو، پودر ماهی و .... که از بنادر وارد کشور می گردند، هنگام حمل، نگهداری و توزیع، به سموم قارچی آلوده می شوند. خصوصأ آنکه بنادر مهم وارداتی کشور در مناطق گرم، مرطوب و حاره ای قرار دارند که در این صورت مشکلات چند برابر می شود. راهكار استفاده از موادی که می توانند توکسین ها را به خود جذب کرده و به صورت غیر قابل جذب از دستگاه گوارش خارج کنند، مثل زئولیت های طبیعی، از جمله روش های کنترل سموم قارچی می باشد. حین به کار بردن مواد غذائی باید توجه داشت موادی که آلودگی آنها مسلم و قابل ملاحظه است مورد استفاده قرار نگیرد. به کار بردن مواد بازدارندة رشد قارچ ها و جذب کنندة توکسین های حاصل از آنها، در مواد اولیة تهیة دان و در حین تولید، توزیع و سایر مراحل، از اقدامات مؤثر به شمار می رود.

منابع :

.1كمال زاده، عزيزاله.(1386). كنترل آلودگي ها و مايكوتوكسين ها در خوراك. چاپ دوم، نشر آموزش كشاورزي، كرج، صفحه: 181-178، 277و 278
.2كرمانشاهي، حسن. (1386). اختلالات متابوليكي و مايكوتوكسين ها در طيور. تأليف: ليسون، دياز و سامرز. چاپ اول، انتشارات دانشگاه فردوسي، مشهد، صفحه: 381-377

3. Saif, Y.M., Barnes, H. J., Fadly, A.M., Glisson, J.R., McDougald, L.R. and Swayne, D.E. (1991). Diseases of Poultry. 11 th Edition, Iowa State University Press, Iowa. PP: 1111-1113. 4.

دکتر موسي ملكي– دکتر سيد محمد رضا مرعشيان – عباس رفيعي
مقالة پذيرفته شده در اولين كنگره ملي علوم آزمايشگاهي دامپزشكي 10 و 11 آذر 88