مقدمه
سبوس برنج یك فرآورده غذایی با تولید بسیار زیاد در بیشتر نقاط دنیا به ویژه قاره آسیا و خاورمیانه است كه به عنوان یك محصول جانبی غذائی با تولید فراوان و با قیمت مناسب توجه متخصصان تغذیه را به خود جلب نموده است. در عین برخورداری از تولید و قیمت به دلیل داشتن مواد ضد تغذیه ای، فیبر و مواد معدنی نامطلوب تا امروز استفاده از این فرآورده در جیره ها با محدودیت روبرو بوده است. در سال های اخیر پژوهشگران تلاش های زیادی برای بهبود ارزش غذایی این فرآورده ه انجام داده و به روش های مختلف فرآوری متوسل شده اند. اخیرا محققان كشور پاكستان در تحقیقات متعدد سعی كردند تأثیر تیمارهای فیزیكی مختلف در افزایش بازده فرآوری سبوس برنج، شامل افزودن اسید یا باز را مورد آزمون قرار دهند. آن ها نتایج خوبی را از كاربرد سبوس برنج فرآوری شده در آزمایشات تغذیه ای بر روی طیور بدست آوردند. در این مقاله ضمن بررسی نتایج تحقیقات فوق ، جنبه هایی از كاربرد این محصول در جیره های طیور نیز بررسی شده است.

معرفی محصول و راه های ارتقاء كیفیت آن
سبوس برنج یك فرآورده فرعی نرم ، با دسترسی آسان و با تولید انبوه حاصل از صنعت تولید برنج می باشد. سبوس برنج یك تركیب غذائی غنی از مواد مغذی می باشد اما بعلت وجود مواد ضد تغذیه ای موجود در آن، امكان استفاده از تمامی مواد مغذی موجود در آن فراهم نمی باشد. تیمارهای شیمیائی و مرطوب كردن آن تا حدودی قادر به تخریب ساختارهای ضد تغذیه ای سبوس برنج بوده و موجب بهبود ارزش غذائی آن و برابری آن با ارزش غذائی گندم شده است . دانه غلات مانند ذرت ، گندم ، برنج ، خرد شده معمولاً 65 ـ 50% از جیره های فرموله شده برای تغذیه طیور را به خود اختصاص می دهند. در آسیا ، گندم و ذرت و برنج مواد خام اصلی غذاهای با مصرف انسانی هستند كه اغلب سطح زیر كشت آنها كافی نبوده و همچنین تقاضای مصرف كنندگان چنین محصولاتی همواره بالاتر از سطح تولید می باشد. این موضوع می تواند ضمن ایجاد رقابت و ایجاد انگیزه برای جستجوی جایگزین های غلات را به منظور مصارفی مانند تغذیه طیور، بدون اینكه تأثیرات مضرری در بر داشته باشد ، را مطرح می نماید. در این راستا سبوس برنج یك جایگزین مناسب برای غلات می باشد چرا كه مقادیر زیادی از این تركیب غذائی به عنوان یك محصول فرعی كارخانجات تولید برنج درآسیا ، در دسترس می باشد. سبوس برنج در آسیائی كه 90% كل برنج تولیدی در دنیا متعلق به آن است تولید می شود و قیمت هر كیلو آن معادل 8 سنت آمریكا می باشد. سبوس برنج شامل 17 ـ 11% پروتئین، 18 ـ 13% چربی، 10% فیبر 65 ـ 45% كربوهیدارت است و این تركیب غذائی منبع سرشاری از ویتامین B و نو كوفرول و همچنین مواد معدنی مانند فسفر ، پتاسیم ، آهن ، كبالت و روی می باشد. محتوای اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب آن قابل مقایسه با همه غلات می باشد.

عوامل ضد تغذیه ای سبوس برنج
به هرحال عوامل ضد تغذیه ای موجود در سبوس برنج ، ارزش غذائی این تركیب غذائی را كاهش می دهد.فاكتورهائی مانند لیپاز ، اسید فایتیك ، ممانعت كننده تریپسین، هماتوگلوتنین و مقادیر بالای فیبر از جمله عوامل ضد تغذیه ای سبوس برنج محسوب می شوند. برای تبدیل سبوس برنج به یك منبع غذائی ابتدا ضروری است كه مواد ضد تغذیه ای موجود در آن حذف یا غیرفعال شود. اخیراً روش های كاربردی و اقتصادی در این زمینه پیشنهاد شده است.

نتایج یك تحقیق انجام شده در زمینه استفاده از سطح 20% سبوس برنج فرآوری شده به جای گندم در جیره جوجه های گوشتی به شرح ذیل می باشد:

مراحل فرآوری سبوس برنج

تیمارهای افزوده شده به سبوس برنج جهت فرآوری :
در مطالعه فوق سبوس برنج تازه ابتدا تحت تأثیر 20% محلول اسید استیك یا محلول هیدروكسید كلسیم قرار گرفت و سپس تحت حرارت ( 2 ±)135 درجه سانتی گراد از كارخانه تولیدی خارج شد كه نتیجه این فرآوری غیر فعال شدن آنزیم لیپاز هیدرولیز فیتات و تجزیه ممانعت كننده تریپسین و هماتو گلوتنین می باشد. ضمناً در نتیجه این فرآوری اسپورهای قارچ ها و باكتری ها و بافتهای سبوس برنج از بین می رود. سپس این سبوس برنج فرآوری شده با استفاده از آنالیز شیمیائی ، از لحاظ مواد مغذی موجود در آن مورد ارزیابی قرار گرفت و سپس 20% گندم موجود در جیره با سبوس برنج جایگزین گردید (البته امكان جایگزینی با ذرت هم وجود دارد). نتایج تجزیه و تحلیل سبوس فرآوری شده نشان داد كه لیپاز و تمامی پراكسیدازها بویژه در تیمار اسید استیك كاملاً از بین رفته است.
تیمار هائی با بخار + هیدروكسید كلسیم ، اسید استیك و پختگی سبوس برنج به ترتیب باعث از بین رفتن 52 ، 75 ، 82 درصد از فیتات موجود شدند. فعالیت هماتوگلوتینین (عامل رسوب دهنده گلبول های قرمز خون) در سبوس فرآوری شده در مقایسه با سبوس غیرفرآروی شده به میزان قابل توجهی كاهش نشان داد (تا حدود 18 برابر كمتر شد)، ضمناً از طریق فرآوری تا میزان 100 برابر فعالیت ممانعت كننده تریپسین مهار گردید.

نتایج آزمایشات دیگر در جایگزینی سبوس برنج فرآوری شده
در یك آزمایش كامل كه از روش های فرآوری مختلفی استفاده شده بود،‌ سبوس های برنج بدست آمده در جیره طیور مورد استفاده قرار گرفته و نتایج جالبی به شرح زیر حاصل گردید. در این آزمایش تعداد 1000 قطعه پرنده در قالب 4 تكرار در 4 تیمار وهر تیمار شامل تعداد 250 قطعه پرنده مورد آزمون و مقایسه قرار گرفتند. به اینصورت كه سبوس های برنجی كه در معرض تیمارهای مختلف فرآوری قرار گرفته بودند به میزان 20% جایگزین غلات موجود در جیره شاهد شدند. تیمارهای این آزمایش به شرح دنبال بودند:

1 ـ تیمار شاهد ( جیره بر پایه گندم ، بدون فرآوری )
2 ـ جیره حاوی سبوس برنج با رطوبت 20% و اكستروده یا شكل داده شده
3 ـ جیره فرآوری شده با اسید ( 20% رطوبت و 1% اسید استیك )
4 ـ جیره فرآوری شده با بازی ( 20% رطوبت و 1% هیدروكسید كلسیم )
پرندگانی مورد استفاده در آزمایش از یك روزگی تا 56 روزگی تحت تأثیر این جیره ها قرار گرفتند.

نتایج حاصل از این آزمایش بطور خلاصه به شرح ادامه بود:
افزایش وزن در جیره های آزمایشی شامل جیره شاهد ، سبوس فرآوری شده با اسید و سبوس فرآوری شده با محلول بازی به ترتیب 6 /8، 28/8 ، 22/9% درصد بود. كه به این ترتیب جیره فرآوری شده با اسید تا سطح نزدیك به عملكرد جیره های حاوی گندم عمل كرد و جیره های فرآوری شده با محلول بازی عملكرد بهتری نسبت به جیره حاوی گندم یا جیره های فرآوری شده با اسید ارائه داد. بهبود در صفت ضریب تبدیل نیز با همان الگوی صفت رشد صورت گرفت و میزان ضریب تبدیل برای تیمارهای فوق به ترتیب 11/4 ، 19/7 ، 14/9% بهبود نشان دادند. به این ترتیب جیره های فرآوری شده با محلول بازی بهتر از جیره های فرآوری شده با اسید یا جیره شاهد بوده و جیره های فرآوری شده با اسید نیز بهتر از جیره های شاهد یا جیره های حاوی گندم بودند. از نظر بررسی اقتصادی و هزینه تمام شده خوراك، قیمت سبوس برنج حدود %55 ـ 50 كمتر از هزینه تهیه گندم بود. بنابراین با توجه به درصد بالاتر اقلام غلات در جیره ها كاهش 50 درصدی قیمت از طریق جایگزینی با سبوس برنج یك راه حل مناسب برای كاهش قیمت تمام شده جیره طیور می باشد. گذشته از بررسی های تغذیه ای و اقتصادی از نتایج مثبت دیگر طرح فوق كاهش قابل توجه فاكتورهای ضد تغذیه ای از طریق اعمال روش های مختلف فرآوری سبوس برنج با اسید یا محلول بازی بود. در كل نتایج این آزمایش نشان داد كه سبوس برنج فرآوری شده می تواند به عنوان یك ماده غذائی مناسب و اقتصادی در جیره طیور گوشتی یا تخم گذار بخوبی استفاده شده و جایگزین مناسبی برای غلات موجود در جیره باشد.

تهیه، گردآوری و تنظیم از : مجید كلانتر
عضو هیات علمی مركز تحقیقات كشاورزی ومنابع طبیعی استان قم