هدف اصلی همگی ما فعالین صنعت طیور کشور، فراهم سازی محیطی سالم و راحت در جهت دستیابی به پرورشی مؤثر و اقتصادی می¬باشد. تحت چنین شرایطی، درجه حرارت، کیفیت هوا، رطوبت و نور از جمله عواملی مهم می¬باشد که بایستی در نظر داشت. اما عدم فراهم¬سازی امکانات و محیطی مناسب، سبب کاهش سود اقتصادی به دلیل کاهش رشد پرنده، افزایش ضریب تبدیل، افزایش رخداد انواع بیماریها شده و پرندگان چنین مزرعه¬ای، محکوم به مرگ خواهند بود.

دما در برابر فیزیولوژی پرندگان
طی دو هفته اول، حفظ درجه حرارت مناسب در سالنهای پرورش حیاتی است. همانگونه که می¬دانیم، جوجه¬ها در روزهای نخستین زندگی خود به اندازه کافی، توانایی تنظیم درجه حرارت بدن از طریق فرآیندهای متابولیکی را نداشته و در نتیجه، این موجودات، برای حفظ درجه حرارت مطلوب بدن وابسته به دمای محیط پیرامون خود هستند. تحت چنین شرایطی، با افزایش دمای محیط، دمای بدن پرنده افزایش یافته و با کاهش دما نیز کاهش می¬یابد.
دو هفته نخست زندگی پرندگان، از اهمیتی حیاتی برخوردار می¬باشد. سرمایش یا گرمایش بیش از اندازه در این دوره زمانی میتواند سبب کاهش رشد، افزایش ضریب تبدیل و حساسیت در برابر بیماریهای مختلف شود. در واقع مدیران مزارع بایستی این نکته را به خاطر بسپارند که دمای بدن جوجه نبایست به صورتی باشد که پرنده، انرژی ارزشمند خود را صرف له له زدن با تولید گرما نماید. با مطالعه نتایج تحقیقات محققین درمی¬یابیم که پرندگان در سن 12 تا 14 روزگی توانایی تنظیم دمای بدن خد را به دست می¬آورند. کاهش یا افزایش یک درجه سانتی¬¬گرادی دمای بدن این موجودات سبب بروی تغییراتی منفی در روند تولید خواهد شد. تغییراتی که از اتلاف انرژی و تلاش در جهت حفظ دمای بدن آغاز شده و تا بروز تلفات پیش می¬رود. دمای بدن جوجه¬ها در سن یک روزگی 39 درجه سانتی¬گراد می¬باشد. حال آن که در سن پنج روزگی دمای بدن آنها به 1/41 درجه سانتی¬گراد رسیده و تا آخر عمر نیز ثابت می¬ماند.
اگرچه در بسیاری از موارد، افزایش یا کاهش درجه حرارت بدن سبب بروز تلفات نمی¬شود، اما باید این نکته را نیز مد نظر قرار داد که این تغییرات دمایی در بسیاری از موارد، سبب کاهش عملکرد جوجه¬های جوان می¬شود. نکته دیگری که باید به آن توجه نمود آن است که پرندگان جوان در تحمل گرمای بالا از پرندگان بالغ تواناتر هستند. حال آنکه این موضوع در مورد استرس سرمایی کاملاً متفاوت بوده و بالعکس میباشد. اما به طور کلی، تحمل دمای بالا در مدت زمانی طولانی برای پرندگان، بسیار مشکل بوده و به بروز تلفات، ختم می¬گردد.
نتایج تحقیقات دانشمندان موید این مطلب است که استرسهای سرمایی سبب بروز اختلالاتی در دستگاه گوارش و سیستمهای ایمنی بدن می¬شوند. از سویی دیگر، سرما سبب کاهش رشد و افزایش حساسیت پرندگان به انواع بیماریها میشود. سرما سبب افزایش رخداد آسیت در گله شده و مدیران چنین گله¬هایی با روند رو به رشد تلفات و کاهش کیفیت محصول تولیدی خود در مرحله فرآوری روبرو خواهند بود. برخی محققین تحقیقاتی را پیرامون تأثیرات استرس سرمایی بر روی پرندگان انجام داده¬اند. نتایج این تحقیقات حاکی از آن است که استرس سرمایی سبب افزایش ضریب تبدیل، افسردگی و کاهش رشد میشود. این در حالیست که استرس سرمایی تأثیراتی به مراتب مخربتر را بر روی فاکتورهای یاد شده در مقایسه با استرس گرمایی از خود بر جای می¬گذارد. بایستی توجه داشته باشیم که تحت شرایط استرس سرمایی، پرندگان دان بیشتری را به منظور گرم نگاه داشتن بدن خود مصرف نموده و مزرعه داران با افزایش مصرف دان روبرو خواهند بود.

دما در برابر آسایش پرندگان
یکی از اهداف پرورش دهندگان موفق، حفظ جوجه¬ها در رفاه و آسایش کامل است. حالتی که این پرندگان انرژی را به منظور تولید یا از دست دادن درجه حرارت بدن خود صرف نکنند. هنگامی که جوجه¬ها در درجه حرارتی بالا یا پائین¬تر از منطقه راحتی خود نگهداری میشوند، بایستی انرژی بسیار زیادی را صرف بازگشت شرایط فیزیولوژیک خود به این منطقه نمایند و این انرژی نهایتا با صرف غذا تأمین می¬گردد. از اینرو، دمای محیط نقش عمده¬ای را در تعیین هزینه یک کیلوگرم گوشت ایفا میکند. در واقع، حفظ درجه حرارت مناسب شامل آن دسته از مجموعه اقدامات مزرعه داری می¬باشد سبب نگهداری پرندگان در شرایط مناسب دمایی می¬گردد. اما حفظ این دما تحت شرایط و امکانات مختلف سالنهای پرورش متفاوت میباشد.
در هنگام پرورش پرندگان، دمای کف سالن از اهمیت ویژه¬ای برخوردار میباشد. نتایج بدست آمده در تحقیقات محققین بارها ایننکته را به اثبات رسانیده است که دمای کف سالن در طی روز بایستی بصورت میانگین، 32 درجه سانتی¬گرد باشد. به طور حتم، عدم استفاده از دستگاه¬های گرمایشی سبب می¬شود تا به منظور تأمین این گرما، انرژی فراوانی مصرف شود پراکه عملکرد چنین دستگاههایی،گرم نمودن هوا و متعاب آن گرم شدن کف سالن می¬باشد.
این سیستمهای گرمایشی، تنها 40 درصد از گرمای خود را به کف سالن و 60 درصد باقی مانده را به هوا منتقل می¬کنند. این در حالیست که گرم کننده¬های تابشی، 90 درصد از گرمای تولیدی خود را به کف سالن منتقل کرده و 10 درصد باقی مانده، صرف گرم شدن هوای معلق می¬گردد.
طی سالهای گذشته، تکنولوژی ساخت سالنهای پرورش مرغ گوشتی پیشرفتهای قابل ملاحظه¬ای کرده است. این سالنها به مدیران ما این امکان را می¬دهند تا دمای محیطی اطراف پرنده را به صورت مستقیم کنترل نمایند. در حال حاضر، انواعی از سیستمهای اتوماتیک و عایق بندی¬های خاص وجود دارند که با استفاده از آنها میتوان دمای هوای سالنهای پرورش را صرف نظر از دمای محیط بیرون، تنظیم مود. به رغم پیشرفتهای یاد شده، هنوز هم بهترین روش برای تنظیم و آگاهی از وضعیت درجه حرارت سالن، مشاهده رفتار پرندگان و الگوی پخش آنها در سراسر سالن است.
در اغلب موارد، جوجه¬هایی که دچار استرس سرمایی شده¬اند، در کنار برخی دیواره-های سالنها و به خصوص در زیر زنجیره¬های دستگاههای پخش غدا در سالن تجمع می¬یابند. اما از سوی دیگر، آن دسته از پرندگانی که دچار استرس گرمایی شده¬اند از سایر پرندگان جدا میشوند، له له زده و به منظور فرار از استرس ایجاد شده بر روی نواحی خنک بستر می-نشینند.
مدیران مزارع بایستی توجه داشته باشند که استفاده از انواع کنترل کننده¬های اتوماتیک میتواند سبب بهبود راندمان تولید شوند.

رطوبت سالن در برابر پرندگان

توانایی هوای سالن در نگهداری رطوبت با دمای هوا، رابطه مستقیمی دارد. بطور کلی، توانایی هوای گرم در نگهداری رطوبت، به مراتب بیشتر از هوای سرد میباشد. از سوی دیگر، سطوح رطوبت سالن، توانایی پرنده در کاهش دمای بدن خود از طریق له له زدن و تولید آمونیاک در سالن را تحت تأثیر قرار می¬دهد.
به مدیران سالنهای پرورش طیور توصیه می¬گردد تا رطوبت سالنهای تحت مدیریت خود را در طول دوره رشد پرندگان، بین 50 تا 70 درصد تنظیم نمایند. توجه داشته باشید که تولید آمونیاک، با توجه به تجزیه میکروبیولوژیکی مواد مدفوعی در بستر رخ می¬دهد. کاهش رطوبت سالن به کمتر از 50 درصد نیز سبب تولید گرد و خاک خواهد شد.
افزایش رطوبت نسبی سالن به 70 درصد یا بیشتر، شرایطی محیطی مناسبی را برای رشد انواع عوامل بیماری¬زا در بستر فراهم می¬سازد. این در حالیست که با افزایش جمعیت میکروبی، آمونیاک بیشتری از منابع نیتروژن موجود در مواد مدفوع پرنده تولید می¬شود.
آمونیاک، تأثیرات مخربی را بر قابلیت¬های رشد و تولید پرندگان می¬گذارد. تحقیقات محققین مؤید این مطلب می¬باشد که افزایش آمونیاک در سالن، سبب بروز اختلال در سیستم ایمنی و افزایش رخداد بیماریهای تنفسی می¬شود. افزایش سطح آمونیاک در طول دوره رشد نیز باعث کاهش تولید و بهره¬وری می¬گردد. مزرعه¬داران می¬توانند با کنترل رطوبت نسبی سالن، میزان تولید آمونیاک را کاهش دهند. توجه داشته باشید که رطوبت نسبی 50 تا 70 درصدی، تولید آمونیاک سالن را به حداقل مقدار ممکن خواهد رساند.

تهویه در برابر آسایش پرندگان
سالنهای پرورش طیور نیازمند تهویه مناسبی می¬باشند. تهویه مناسب سبب تنظیم درجه حرارت سالن، حذف دی اکسید کربن، آمونیاک، گرد و غبار، و گازهای دیگر میشود.
هوای تازه بایستی به صورت یکنواخت وارد سالن شده و منتشر گردد. الگوی حرکت هوا در سالنهای پرورش، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. بسیاری از مزرعه¬داران ما، از فشار منفی در جهت حرکت هوا در سالن بهره می¬برند. هواکشها نیز با استفاده از همین قوانین، هوای سالن را به خارج هدایت می¬کنند. انتخاب¬های زیادی نیز برای ورودی هوا به سالن وجود دارد.
اعتقاد من بر آن است که استفاده از ورودیهای Mix از استقرار هوای سرد در نزدیکی پرندگان جلوگیری خواهد نمود. قطر و دهانه ورودی هوای سالن از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. ا ین فاکتور در واقع تعیین کننده نحوه حرکت هوا در داخل سالن می¬باشد. در صورتی که قطر ورودی هوا بسیار زیاد باشد و با سرعت هوای ورودی کم باشد، هوای سرد با حرکتی جزئی در طول سالن، بر روی سر پرندگان سقوط خواهد کرد.
تحت چنین شرایطی، مدیران سالنها نه تنها با رخداد علائم استرس سرمایی روبرو خواهند بود، بلکه نقاط سردی بر روی دیواره و کف سالن ایجاد خواهند شد. سپس، ورود هوای گرم و تماس آن در این نقاط، سبب ایجاد نقاط مرطوبی خواهند شد که افزایش درصد آمونیاک را به همراه خواهد داشت.
تحت چنین شرایطی پیشنهاد می¬شود تا از انواع هواکشهای چرخشی به منظور شکستن طبقه¬بندی دمای ایجاد شده در سراسر سالن و حرکت هوای گرمتر بر روی سر پرنده استفاده نمائید. با این روش میتوان نقاط مربوط ایجاد شده بر روی بستر را نیز حذف نمود.
حرکت هواکشها به میزان مناسب میتواند سبب حفظ درجه حرارت دلخواه مدیران مزارع در سالنها گردد. پیشنهاد می¬شود تا از انواع هواکشهای سنسور دار برای حفظ کیفیت هوا در دمای مناسب، بهره¬برداری شود. این دسته از هواکشها فشار استاتیک سالن را معیار حرکت خود در نظر می¬گیرند.
نور در برابر آسایش پرندگان
نور نیز در جمله عوامل مهمی است که نبایست در دوره¬های پرورش جوجه¬ها فراموش گردد. بطور کلی، فعالیت جوجه¬ها در شدت نور پائین، کمتر از فعالیت آنها در شدت نور بالاست.
ارائه نور دشید و درخشان در اوایل دوره پرورش سبب افزایش حرکت و فعالیت جوجه¬ها شده و ارائه آب و دان را به آنها تسهیل می¬کند. پس از دوره فوق (بین 7 تا 10 روز نخست) میتوان شدت نور را با توجه به برنامه¬ نوری طراحی شده کاهش داد.
توجه داشته باشیم که سیستمهای نوری بایستی توان طراحی حداقل و حداکثر میزان مورد نیاز نور را بر حسب لوکس، دارا باشد. امروزه سالنهای پرورش مرغ گوشتی توانایی تولید نوری با 40 لوکس در کف سالن را دارا هستند.
سیستمهای نوری مزارع باید توانایی تغییر شدت نور را دارا باشند. در واقع شما بایستی شدت و مدت تابش نور در مزارع را با توجه به سن پرنده، تراکم سالن و سایر موارد، تعیین نمائید. به طور معمول، در اوایل دوره پرورش چراغها به مدت 23 ساعت در طول شبانه روز و با شدت نور بالا بر روی سر پرندگان جوان می¬تابند. اما بین روز هفتم تا دهم، با توجه به دستورالعمل ارائه شده در نژاد تحت پرورش، ساعت تابش چراغها کاهش می¬یابد و به دنبال آن، در روز دهم تا چهاردهم شدت نور به حدود 5 لوکس خواهد رسید.
اما معیار کلی که میتوان به شما در جهت تعیین مناسب بودن نور سالن ارائه داد، پخش مناسب پرندگان در سالن و تشخیص دسترسی آسان آنها به آب و دان مصرفی می¬باشد.

بهینه¬سازی انرژی و آسایش پرندگان
با توجه به اهمیت بهینه¬سازی مصرف انرژی در سالنهای پرورش طیور در کشور و از سوی دیگر، بالا رفتن هزینه حاملهای انرژی در پایان این نوشته نکاتی را پیرامون استفاده بهینه از منابع انرژی و کاهش مصرف آنها ارائه می¬گردد:
اطمینان از محل مناسب قرارگیری سنسورهای کنترل کننده سیستمها در سالن از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. قرارگیری سنسورها/ ترموستات در نزدیکی بیش از حد به جوجه¬ها و یا زمین، ممکن است سبب بروز استرس سرمایی در پرندگان شود. از سوی دیگر، قرارگیری آنها در فاصله نامناسب از پرده¬ها و جداکننده¬های سالن، ورودی هوا و یا دیوار سالن، سبب افزایش مصرف سوخت خواهد شد.
استفاده از انواع هواکشهای گردشی و یا پدالی سبب حرکت مناسبتر هوا شده و هزینه-های گرمایشی را کاهش می¬دهد. بر اساس مطالعاتی که صورت پذیرفته است، استفاده از این نوع هواکشها در هر نوع سیستم گرمایشی می¬تواند مفید واقع گردد.
استفاده از فضای گرم ایجاد شده در زیر شیروانی سالنها در روزهای سرد زمستانی میتواند به تولید انواعی از تهویه عالی منتهی شده و هزینه مصرف سوخت را نیز کاهش دهد. استفاده از این هوا، سبب تنظیم رطوبت نسبی بین 50 تا 70 درصد میشود. اما نکته قابل توجه در مورد فوق آن است که ساختمان سالن و شیروانی شما به اندازه کافی قوی و محکم بوده و در آزمون فشار استاتیک موفق بیرون آید. اگر سالن شما این توانایی را در آزمایش کسب نکرد بایستی قبل از نصب ورودی، سالن را مقاوم¬تر نمایید تا از نشت هوا جلوگیری گردد.
شناسایی و رفع خلل و فرج موجود در سالن می¬تواند به شما در کنترل مناسب¬تر گردش هوا در سالن یاری رساند. رفع این مشکل میتواند به مدیران سالن اطمینان دهد که هوای وردی پس از طی مسیر تعیین شده قبلی، از سالن خارج شده و سبب ایجاد نقاط سرد، مرطوب و غیره نخواهد شد.
نگهداری از سیستمهای تهویه و تعمیر و سرویس دوره¬ایی آنها سبب کاهش سوخت و افزایش راندمان و بهره¬وری می¬شود و هوایی مناسب و تمیز را برای پرندگان تحت پرورش شما به ارمغان می¬آورد.

نویسندگان: دکتر موسی ملکی، دکتر علیرضا گائینی
بیمارستان تخصصی دامپزشکی طیور استان قم

منابع:
1. Carlile، F.S.، 1984. Ammonia in poultry houses: a literature review. World’s Poultry Sci.J. 40:99-113.
2. Czarick، M.، 2001. Circulation fans in houses with radiant brooders. January. University of Georgia Cooperative Extension.
3. Czarick، M. and B.D. Fairchild، 2004. Leakage and litter caking. Poultry Housing Tips. November. University of Georgia Cooperative Extension.
4. Czarick، M. and B.D. Fairchild، 2003. 1/15 h.p. circulation fans. Poultry Housing Tips. November. University of Georgia Cooperative Extension.
5. Czarick، M. and B.D. Fairchild 2001. Environmental controller temperature sensor placement. Poultry Housing Tips. November. University of Georgia Cooperative Extension.
6. Czarick، M. and M.P. Lacy. 2000. The importance of proper inlet adjustments. November. University of Georgia Cooperative Extension.
7. Czarick، M. and M.P. lacy، 2000. Heating system thermostat/sensor location. November. University of Georgia Cooperative Extension.
8. May، J.D. and B.D. lott، 2001، Relating weight gain and feed: gain of male and female broilers to rearing temperature. Poultry Sci. 80:581-584.
9. Miles، D.M.، S.L. Branton and B.D. Lott، 2004. Atmospheric ammonia is detrimental to the performance of modern commercial broilers. Poultry Sci. 83:1650-1654.