مروری بر برخی جنبه¬های استفاده از ضد میکروب¬ها در پرورش طیور صنعتی

معرفی:

امروزه در پرورش طیور به شکوه صنعتی از عوامل ضد میکروبی به عنوان محرک رشد، داروهای ضد میکروب¬های درمان برخی از بیماری¬ها استفاده می¬شود. در نوشته¬ای که پیش¬رو دارید، تلاش ما بر آن بوده است تا استفاده از این عوامل را بررسی و طبقه بندی نمائیم.

محرک¬های رشد:

برای نخستین بار، در اوایل دهه 1940 میلادی از عوامل ضد میکروب به منظور تحریک رشد جوجه¬های گوشتی، استفادهگردید. در آن هنگام، این نکته به اثبات رسیده بود که با استفاده از محصولاتی جانبی چون تتراسایکلین¬ها در جیره¬های مصرفی جوجه¬های گوشتی، به رشد بهتری دست می¬یابند. با گذشت سال¬های متمادی، از سایر ضد میکروب¬های ریز به عنوان محرک رشد و بهبود دهنده راندمان تولید، استفاده شد.
در سالهای نخست، از ضد میکروب¬هایی چون تتراسایکلین، تایلوزین و باسیتراسین در جیره طیور استفاده کردند. در آن شرایط، غلظت این مواد در جیره¬ها کم بوده و به منظور تحریک رشد، برای پرندگان تجویز می¬شدند. استفاده از مقادیر بالای محصولات یاد شده در جیره¬ها، در موارد محدودی صورت می¬گرفت. بر اساس اسناد علمی منتشره، Swann در سال 1969 میلادی پیشنهاد داد که از موارد ضد میکروب درمانی، نیایستی به عنوان محرک شد استفاده نمود. با انتشار این گزارش، قانون گذاران اکثر کشورها، فراورده¬های ضد میکروبی محدودی را به عنوان (ماده افزودنی به جیره¬های مصرفی) پذیرفتند. در این سال، اکثر مواد ضد میکروبی نیز برای استفاده¬های درمانی دامپزشکی به شمار آمدند.
نگرش فوق را اکثر کشورهای تولید کننده جیره پرندگان در آمریکای شمالی و اروپای غربی، پذیرفتند، در اواسط سال 1990 میلادی، پرورش دهندگان طیور در اروپا، تلاش¬های جهت داری را به منظور بهبود کیفیت ضد عفونی مزارع و در نتیجه، کاهش بار باکتری¬هایی آنها انجام دادند. این تولید کنندگان، از این اقدامات همانند اهرمی استفاده نمودند که به کاهش استفاده از محرک¬های رشد ضد میکروبی منتج گردید.
در سال 1997 میلادی، استفاده از avoparin در اتحادیه اروپا به عنوان محرک رشد، ممنوع شد، متعاقب آن، استفاده از ویرجینیامایسین، باسیترایسین، اسپرامایسین و تایلوزین نیز با محدودیت¬هایی مواجه گردیدند. پس از انجام برخی تحقیقات، این نکته به اثبات رسید که استفاده از این داروها در طیور صنعتی، میتواند سبب رخداد مقاونت آنتی بیوتیکی در انسان شود.
در سال 2006 میلادی، تمامی محرک¬های رشد باقی مانده نیز به این گروه پیوسته و استفاده از آنها ممنوع شد. جالب آن که بسیاری از کشورهای جهان سوم، از چنین قوانینی پیروی نکردند.
تا کنون دلایل علمی بسیار محکمی مبنی بر مضرات استفاده از این مواد، به عنوان محرک-های رشد به دست نیامده است. با این حال، بر اساس برآوردهای صورت پذیرفته، تجارت و استفاده از ضد میکروب¬ها به عنوان محرک¬های رشد، طی سالیان گذشته، کاهش یافته است.

کوکسیدیواستات¬ها:

بخش اعظمی از تولید متمرکز طیور تجاری، در خلال 60 سال گذشته را می¬توان به دلیل بکارگیری کوکسیدیواستات¬ها در جیره مصرفی طیور دانست، این افزودنی¬ها در مراحل مختلف گسترش روده این کوکسیدیا، اختلال ایجاد می¬کنند.
نخستین بار، مزرعه داران از سولفانامیدها به عنوان کوکسیدی استات، استفاده کردند. این گروه از ضد میکروب¬ها هنوز هم در طب دامپزشکی و به منظور درمان کوکسیدیوز، مورد استفاده قرار می¬گیرند.
در حال حاضر، اکثریت قریب به اتفاق کوکسیدیواستات¬ها، به عنوان افزودنی¬های مجاز غذایی شناخته می¬شوند. در دهه 1980 میلادی، گروه جدیدی از کوکسیدیواستات¬ها بهنام Polyether ionophores معرفی شدند. هدف اصلی از به کارگیری ionophoers ، همچنان اصلی¬ترین برنامه برای کنترل کوکسیدیوز می¬باشند. این نکته را به یاد داشته باشید که استفاده از این گروه ضد میکروبی، هیچ تأثیری را بر سلامت عمومی نمی¬گذارند چرا که از آنها در طب انسانی استفاده نمی¬شود.
امروزه انواعی از واکسن¬های زنده نیز به منظور جلوگیری از رخداد کوکسیدیوز، گسترش یافته¬اند، از این واکسن¬ها به عنوان ابزاری ارزشمند یاد می¬شود و به نظر می¬رسد، در صورت ممنوعیت استفاده از ionophores بتوان از آنها بر علیه سویه¬های مقاوم آیمریا نیز بهره برد.
بر اساس تحقیقات به عمل آمده، این نکته به اثبات رسیده است انتریت در گله¬های واکسینه شده با واکسن¬های زنده در مقایسه با گله¬هایی که با کوکسیدیواستات¬های ionophore پرورش یافته¬اند، کمتر بوده است. چنین موردی را میتوان با فعالیت سویه¬های مختلف واکسن کوکسیدیا مرتبط دانست. بنابراین، در صورتی که نشانه¬های انتریت، به صورت مشخص مشاهده گردد. میتوان از درمانهای خاص شد میکروبی استفاده نمود.
به نظر می¬رسد که به رغم گذشت زمان، هنوز هم بایستی گام¬های بلند در زمینه توزیع، پخش و قانونگذاری کوکسیدیواستات¬ها برداشت. به طور حتم، حذف این مواد و داروها، مشکلات عمده¬ای را برای صنعت طوری به همراه خواهد داشت. بنابراین، نحوه استفاده از آنها بایستی به دقت تحت بررسی قرار گیرد.

استفاده از ضد میکروب¬ها برای درمان:

استفاده از ضد میکروب¬ها در امور درمانی، در بسیاری از کشورها توسط مقامات دامپزشکی یا دارو و درمان، کنترل و پایش می¬شود. استفاده از این داروها در بسیاری از کشورها، محدود به مصارف درمانی می¬باشد. بر اساس بررسی¬های صورت پذیرفته، در کشورهایی که مزرعه داران به راحتی و بدون نیاز به اخذ مقامات دامپزشکی به این دسته از داروها دسترسی دارند، سوء استفاده و بهره¬گیری مکرر از این مواد روی می¬دهد.
در چنین مواردی، استفاده از این داروها به روش تجزیه وخطا بوده و دستیابی به درمان قطعی آلودگی بیمار بسیار مشکل بوده و در مواردی نیز غیر ممکن است. در صنعت طیور، ضد میکروب¬ها را به روش¬های مختلفی می¬توان تجویز نمود. از جمله این روشها می¬توان به تزریق اختصاصی، روش¬های دهانی (پرندگان دست آموز یا ارزشمند)، روشهای عمومی همانند آب آشامیدنی (معمول) و در نهایت، استفاده در جیره (محدود) اشاره نمود.
روش¬هایی چون تزریق اختصاصی یا گاواژ دهانی، به ندرت انتخاب می¬شوند. دلیل آن نیز سختی و دشواری¬های مراحل مختلف کار و تعداد بالای پرندگان است. به هر حال، به نظر می-رسد که بهترین روش تجویز مواد درمانی (ضد میکروب¬¬ها)، آب آشامیدنی یا جیره مصرفی است.
استفاده از درمان اختصاصی اغلب در حیوانات بزرگ و توسط خود مزرعه داران صورت می¬پذیرد، این نیز سختی و دشواری¬های مراحل مختلف کار و تعداد بالای پرندگان است. به هر حال، به نظر می¬رسد که بهترین روش تجویز مواد درمانی (ضد میکروبها)، آب آشامیدنی یا جیره مصرفی است.
استفاده از درمان اختصاصی اغلب در حیوانات بزرگ و توسط خود مزرعه داران صورت می¬پذیرد. این نکته را به یاد داشته باشید که اکثریت مزرعه داران مهارت¬های بسیاری را در به کارگیری ضد میکروب¬ها به دست آورده¬اند. امروزه بیشتر شرکت¬های پرورش طیور، یا دامپزشکانی را به صورت تمام وقت در مزارع خود دارند و یا دوره¬های آموزشی ویژه¬ای را برای پرسنل خود فراهم نموده و با استفاده از امکانات تشخیصی بیماری، تصمیمات درمانی مناسبی را اتخاذ می¬کنند.
اما این نکته را می¬توان به صورتی دیگر، بررسی نمود یکی از بزرگترین مزایای طب طیور، اندازه کوچک پرنده است. در بسیاری از موارد میتوان در جهت کاهش روند روبه رشد بیماری، تعدادی از پرندگان را معدوم نمود و از طرفی، تعداد زیادی نمونه نیز به آزمایشگاه ارسال نمود. از سوی دیگر، کشت عامل بیماری را نیز به سهولت و پس از کالبد گشایی انجام می¬شود.
الگوی حساسیت ضد میکروبی در جدایه¬های مختلف به دست آمده از طیور، به خوبی بررسی و تثبیت شده¬اند. بنابراین توجه داشته باشید که طب مدرن طوری بر پایه تشخیص و درمان است. کلینیسین¬های طیور نیز از طریق علائم کلینیکی، نشانه¬های آسیب شناختی، باکتری شناسی و تاریخچه گله به دید تشخیصی دست می¬یابند. مراحل یاد شده، رویه¬ای استاندارد می¬باشد که در اکثر نواحی تولیدی طیور در سراسر دنیا، مورد استفاده قرار می¬گیرد.

کاهش استفاده از ضد میکروب¬ها:

این نکته را مد نظر قرار دهید که طی سالیان گذشته، درمان گله¬های طیور با این گروه از مواد، کاهش یافته است. دلیل چنین امری نیز به وضعیت خوب و مناسب بهداشتی گله¬های طیور و قیمت تمام شده درمان باز می¬گردد.
تحت چنین شرایطی، روند استفاده از این مواد در اروپا و آمریکا تغییر کرده است. کاهش مصرف ضد میکروب¬ها با تحریم محرک¬های رشد، مقارن شده است. این مورد را می¬توان از تأثیرات کاملا مشخص تحریم این موارد دانست.
باقی مانده¬های آنتی بیوتیکی در سال 1980 میلادی به یکنگرانی تبدیل شدند. از آن سال، زمان¬های مختلفی برای این باقی مانده¬ها مشخص گردید. در همین سال، آزمایشاتی به منظور ارزیابی این باقی مانده¬ها در بافت خام فرآورده¬ها و تولیدات پروتئینی که به مصرف انسان می-رسند، تهیه شد. به هر حال، باقی مانده¬های آنتی بیوتیکی در گوشت یا تخم مرغ از جملهمعضلاتی است که بایستی به آن توجهات لازم را مبذول داشت.
در اروپا، تنها ضد میکروب¬هایی را می¬توان در جیره¬های مصرفی طیور به کار برد که میزان MRL (حداکثر میزان باقی مانده) آنها با توجه به رویه تعریف شده در قانون 90/2377، محاسبه شده باشند. جدول شماره 1/8 آن دسته از آنتی بیوتیک¬ها را فهرست نموده است که MRL آنها مناسب بوده و بنابراین، می¬توان آنها را در اروپا به کار برد. این نکته را به خاطر داشته باشید که افزایش مقاومت باکتری¬ها در انسان، با استفاده نامناسب از داروهای ضد باکتری توسط پزشکان، مرتبط است. با اینحال، تأکید قانون گذاران طی سالیان اخیر بر روی توسعه استفاده از داروهای ضد میکروب در غذای حیوانات متمرکز بوده است.
اخیراً ایالات متحده آمریکا به تدوین قانونی پرداخته است که بر اساس آن استفاده از آنتی بیوتیک¬ها در پرورش طیور، محدود و در مواردی نیز ممنوع است. استفاده از فلورکوزیکول¬ها در طیور، از سال 2004 میلادی، ممنوع شده است. بسیاری از شرکت¬های پرورش طیور در این کشور، به دلیل درخواست مکرر مشتریان خود و یا نیازمندی¬های موجود در بخش صادرات، استفاده از این مواد را محدود کرده¬اند.
از سوی دیگر، نگرانی¬های دیگری نیز در این مسئله وجود دارد، برخی از متخصصین معتقدند که اقدامات جایگزینی، به منظور درمان گله¬های طیور، موثر واقع نخواهد شد. این فبیل اقدامات، به طور معمول، تأثیرپذیری کمتری دارند. این در حالیست که آسایش و راحتی پرندگان نیز بایستی مورد توجه قرار گیرند.

اگر چه جنبه¬های تجاری درمان گله¬های درگیر پرندگان از اهمیت ویژه¬ای برخوردار است، ولی هرگز نباید از مسائلی چون سلامت عمومی مصرف کنندگان، چشم پوشی کرد. به نظر می-رسد که استفاده از این مواد، بدون در نظر گرفتن مسائل علمی یا محاسبه میزان خطرات موجود، ضربات سنگینی را بر پیکره سلامت جامعه وارد می¬کند.
در نهایت توجه داشته باشید که هرگز نبایستی از ضد میکروب¬ها به منظور پر نمودن خلأ موجود در برخی بخش¬های مدیریت بهداشتی گله¬های طیور کشور استفاده نمود.

دکتر موسی ملکی، دکتر علیرضا گائینی
بیمارستان اختصاصی دامپزشکی طیور استان قم