استعدادها و محدودیت های مناطق مزبور و اثرات تنش گرمایی
مناطق داغ جهان احتمالا بزرگترین پتانسیل را برای رشد بیشتر تولید گوشت مرغ دارا هستند زیرا میزان مصرف آن در این مناطق هنوز بسیار کم است. در حال حاضر آسیا پس از آمریکای شمالی و مرکزی، رتبه اول را در تولید گوشت مرغ دارد. در سال 2005 آسیا و آمریکای جنوبی 50 درصد مجموع گوشت مرغ جهان را تولید کردند. گسترش سریع صنعت تولید گوشت مرغ در کشورهایی مانند برزیل در آمریکای جنوبی، مراکش و نیجریه در آفریقا، و عربستان سعودی در خاورمیانه بسیار آشکار بوده است. بر اساس برخی اطلاعات آماری جهانی در طی دهه جاری، رشد مصرف گوشت مرغ سالانه 5/12 درصد بوده است و بیشترین افزایش مصرف در آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی، که عمده مناطق گرم جهان هستند، خواهد بود.

محدودیت های تولید مرغ گوشتی در مناطق گرم
محدودیت‌های بسیاری در راه توسعه آینده صنعت گوشت مرغ در مناطق داغ جهان وجود دارد. در این مناطق به‌استثنای کشورهای نفت خیز، فقر عمومیت داشته و درآمد سرانه کم است و لذا در دسترس بودن سرمایه، در درجه اول اهمیت است. محدودیت دیگر در دسترس بودن منابع کافی مواد غذایی مورد مصرف طیور و مکمل‌های پروتئینی لازم برای تولید خوراک طیور است. سومین محدودیت در توسعه آینده این صنعت، نیاز به توسعه صنایع حمایتی مختلف از قبیل تجهیزات، دارو، مواد بسته‌بندی، مواد لازم برای ساخت تاسیسات مرغداری و غیره برای تولید تجاری گوشت مرغ می‌باشد. در این مناطق عدم وجود مرغداران ماهر برای تصدی پست‌های مدیریت میانی و همچنین عدم وجود کارشناسان ماهر برای پیشگیری و تشخیص بیماری‌های طیور، مانعی جدی برای رشد بیشتر در صنعت تولید گوشت مرغ است. یکی دیگر از موانع مهم توسعه صنعت مرغداری در مناطق گرم جهان، مسئله وقوع تنش گرمایی است. درجه حرارت بالا، به‌ویژه هنگامی که با رطوبت بالا همراه می‌شود، موجب تحمیل استرس شدید به پرندگان شده و به کاهش عملکرد منجر می‌شود. در طول دو دهه گذشته پژوهش‌های زیادی در مورد راه‌های کاهش اثرات استرس گرمایی در پرندگان تحت درجه حرارت بالای محیطی انجام شده است. در واقع مؤثرترین روش‌ها ایجاد تحول در شیوه‌های ایجاد تاسیسات مرغداری برای اقلیم‌های گرم است.

درجه حرارت ایده‌آل
در مورد درجه حرارت ایده‌آل برای انواع و گروه‌های مختلف سنی مرغ، اختلاف قابل توجهی وجود دارد. این اختلاف‌ها احتمالا به‌خاطر این واقعیت است که عوامل زیادی بر واکنش پرندگان به تغییرات دما تاثیر می‌گذارد. مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار شامل رطوبت اتمسفر، سرعت باد و سازگاری پرندگان به شرایط دمایی قبلی است. پرندگان در محدوده نسبتا وسیعی از درجه حرارت به‌خوبی ایفای نقش می‌کنند. این محدوده دمایی برای جوجه‌های گوشتی، مرغان تخمگذار یا بوقلمون، بین 10 تا 27 درجه سانتی‌گراد است. کمپن در سال 1984 نشان داد که بیشترین میزان رشد جوجه‌های گوشتی در محدوده دمایی 10 تا 22 درجه سانتی‌گراد رخ می‌دهد در حالی که حداکثر بازده خوراک در دمای حدود 27 درجه بروز می‌یابد. چارلز در سال 2002 با بررسی مقالاتی مربوط به تعیین دمای ایده‌آل برای بهترین عملکرد، نتیجه گرفت که برای جوجه‌های گوشتی در حال رشد، محدوده دمایی 18 تا 22 درجه سانتی‌گراد مطلوب است. کاملا مشخص شده است که دمای ایده‌آل برای رشد، ایده‌آل برای بازده غذایی نیست. بنابراین محدوده دمایی مطلوب به ارزش بازاری محصول تولید شده نسبت به هزینه دان بستگی دارد.

اثرات عمومی دما
مهم‌ترین عامل موثر بر عملکرد تولید جوجه‌های گوشتی در معرض دمای بالا، کاهش مصرف غذا است. با این حال، تنها بخشی از کاهش عملکرد جوجه‌های گوشتی به‌دلیل کاهش مصرف غذا است و بقیه به‌دلیل خود دمای بالا فی‌نفسه است.بر اساس نتایج یک تحقیق انجام شده در سال 1979 میلادی، 63 درصد کاهش در رشد جوجه‌های گوشتی به‌دلیل کاهش مصرف غذا بوده است و بر اساس برخی تحقیقات اخیر و با انجام تغذیه اجباری در جوجه‌های گوشتی در معرض دمای بالا مشاهده شد که 67 درصد کاهش در نرخ رشد این پرندگان به‌دلیل کاهش مصرف دان است.
پاسخ جوجه‌های گوشتی در معرض دمای بالا، با تغییرات رطوبت نسبی، متفاوت است. در محیط پرورش جوجه‌های گوشتی، وجود درجه حرارت بالا توام با رطوبت نسبی بالادر مقایسه با درجه حرارت بالا با رطوبت نسبی کم برای رشد جوجه‌های گوشتی زیان‌بارتر است. در عین حال برای جوجه‌های گوشتی، وجود درجه حرارت بالا و ثابت 30 تا32 درجه سانتی‌گراد در مقایسه با درجه حرارت بالا و چرخه‌ای 30 تا32 درجه سانتی‌گراد در روز و 25 درجه سانتی‌گراد در شب زیان‌بارتر است. تبدیل خوراک در جوجه‌های گوشتی به‌دلیل تغییرات فصلی و دمای محیط در معرض نوسانات است. تمام مطالعات نشان می‌دهد که دمای بالا، راندمان استفاده از انرژی غذا برای مقاصد تولیدی را کاهش می‌دهد. جوجه‌های گوشتی در دمای بالا (به ویژه در دمای بالای 30 درجه سانتی‌گراد) نه تنها کمتر می‌خورند، بلکه به‌ازای هر واحد مصرف دان، رشد کمتری نیز بروز می‌دهند. مشخص شده است که برای تولید واحد وزن مرغ در ایالت فلوریدای آمریکا در ماه‌های گرم ژوئن تا آگوست در مقایسه با دوره نوامبر.تا آوریل،09/0 کیلوگرم دان بیشتر لازم بود.

دما و ترکیب بدن جوجه‌های گوشتی
جوجه‌های گوشتی امروزی با هدف افزایش بازده گوشت و کاهش چربی انتخاب و مدیریت می‌شوند. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که دمای محیط بر ترکیب لاشه و تولید گوشت موثر است. در دمای بالا، تولید گوشت، به‌خصوص تولید گوشت سینه، کاهش می‌یابد (یالسین و همکاران،1997). آکیت و همکاران (2005) اثر درجه حرارت بر روی کیفیت گوشت را بررسی کرده و نشان دادند که درجه حرارت بالا بر کیفیت گوشت اثر نامطلوب دارد.
کهنر و لینسترا (1992) نشان دادند که در درجه حرارت بالا جوجه‌های گوشتی نر بیش از ماده‌ها تحت تاثیر قرار می‌گیرند. لو و همکاران (2007) در یک آزمایش همزمان بر روی دو سویه تجاری جوجه گوشتی مشاهده کردند که در یکی ازسویه‌های جوجه گوشتی متداول در چین (BYJ) ذخیره چربی شکمی با قرار گرفتن در معرض حرارت افزایش یافت، در حالی که ذخیره چربی شکمی در جوجه‌های گوشتی سویه آربور ایکر در معرض حرارت کاهش یافت. آنها به این نتیجه رسیدند که تاثیر استرس گرمایی به نژاد بستگی دارد و جوجه‌های گوشتی BYJ مقاومت بیشتری به دمای بالا دارد، که می‌تواند به افزایش بازده خوراکشان مربوط بوده و ذخیره چربی شکمی در شرایط بروز تنش گرمایی را زیاد کند. تحقیقات فراوانی در مورد تفاوت مقاومت نژادها و سویه‌های مختلف در مقابل تنش گرمایی وجود دارد، اما در رابطه با واکنش نژادها و سویه‌های گوناگون در دمای بالا در شرایط تغذیه‌ای متفاوت، تحقیقات بسیار کمی انجام شده است.

عادت دادن جوجه‌ها به تنش گرمایی
مشخص شده است که برخی اوقات جوجه‌ها می‌توانند به تغییرات آب و هوایی عادت کنند. بنابراین تلاش شده است که از طریق عادت دادن جوجه‌ها به تغییرات آب و هوایی، مرگ و میر ناشی از استرس گرمایی را در آنها کاهش دهند. بالا بردن دمای سالن مرغداری قبل از وقوع موج گرما می‌تواند به کاهش تلفات منجر شود. یکی از علل این پدیده کاهش مصرف دان در پاسخ به استرس است. در یک تحقیق انجام شده در سال 1990 میلادی، جوجه‌های گوشتی در سن 5 روزگی به‌مدت 24 ساعت در معرض دمای 35 تا 38 درجه سانتی‌گراد قرار گرفتند و مشاهده شد وقتی این جوجه‌ها در 44 روزگی به‌مدت 8 ساعت تحت تنش گرمایی قرار گرفتند، تلفات کمتری داشتند. بر اساس نتایج یک تحقیق جدید‌تر انجام شده در سال 2001 میلادی، بدین منظور اعمال دمای 36 تا 5/37 درجه سانتی‌گراد در سن 3 روزگی پیشنهاد شده است. همچنین بر اساس نتایج یک تحقیق انجام شده در سال 2008 میلادی، بالاتر بردن دمای دستگاه جوجه‌کشی نیز می‌تواند اثر مشابهی داشته باشد. اگر چه عادت دادن اولیه جوجه‌های گوشتی به گرما هنوز در مرحله بررسی و آزمایش است اما برای آینده صنعت طیور، جای امیدواری زیادی دارد.

محمد یگانه‌پرست
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم

منابع
1. Akit, M., S. Yalcin, S. Ozkan, K. Metin and D. Ozdemin (2005): Effects of temperature during rearing and crating on stress parameters and meat quality of broilers. Poultry Science 85, 1867-1874.
2. Arjona, A.A., D.M. Denbow and W.D. Weaver (1990): Neonatally induced thermotolerance: physiological responses. Comparative Biochemistry and Physiology 95A, 393-399.
3. Cahaner, A. and F.R. Leenstra (1992): Effects of high temperature on growth and efficiency of male and female broilers selected for high weight gain, favorable feed conversion and high or low fat content. Poultry Science 71, 1237-1250.
4. Charles, D.R. (2002): Responses to the thermal environment. In: Charles and Walker (eds) Poultry Environment Problems, a guide to solutions. Nottingham Univ. Press, UK, 1-16.
5. Daghir, N. J., 2009. Nutritional strategies to reduce heat stress in broilers and Broiler Breeders. Lohman Informations, Vol. 44 (1), April 2009, Page 6-15.
6. Dale, N. M. and H.L. Fuller (1979): Effects of feed composition on feed intake and growth of chicks under heat stress. I. Dietary fat levels. Poultry Science 58, 1529-1534.
7. Kampen, M.V. (1984): Physiological responses of poultry to ambient temperature. Archiv für Experimentelle Veterinärmedizin 38, 384-391.
8. Lu, Q., J. Wen and H. Zhang (2007): Effect of chronic heat exposure on fat deposition and meat quality in two genetic types of chicken. Poultry Sci. 86, 1059-1064.
9. Yahav, S. and J.P. McMurty (2001): Thermotolerance acquisition in broiler chicken by temperature conditioning early in life: The effect of timing and ambient temperature. Poultry Sci. 80, 1662-1666.
10. Yalcin, S., P. Settar, S. Ozkan and A. Cahaner (1997): Comparative evaluation of three commercial broiler stocks in hot versus temperate climates. Poultry Sci. 76, 921-929.
Yalcin, S., M. Cabuk, V. Bruggeman, E. Babacanoglu, J. Buyse, E. Decuypere and P.B. Siegel (2008): Acclimatization to heat during incubation 3. Body weight, cloacal temperature and blood acid-base balance in broilers exposed to high temperature