مشخصه اصلی جوجه مورد علاقه مرغداران،‌ رشد خوب و تلفات کم آنها در دوره پرورش است. این خصوصیات تابع ویژگی‌های ژنتیکی جوجه‌ها و مجموعه عملیات مرغ مادر و جوجه‌کشی‌ها است. مؤسسات جوجه‌کشی و مرغ مادر علاوه بر تعداد جوجه تولیدی که تحت تأثیر باروری گله مادر و بالابودن قابلیت جوجه‌درآوری آنها است، باید به کیفیت جوجه یک‌روزه نیز توجه داده باشند تا نیاز مرغداران تأمین شود. جوجه یکروزه، محصول نهایی جوجه‌کشی و تابلوی اعتبار آن است. بیان عملی کیفیت جوجه از نظر آنها، وضعیت ماندگاری جوجه‌ها در هفته اول و نیز افزایش وزن آنها در ادامه دوره است. در گذشته مدیران واحدهای جوجه‌کشی تصویری درونی از کیفیت جوجه‌ داشتند که به زحمت قابل توضیح بود زیرا موضوعی ذهنی بوده و هر کس (مرغدار یا تولید‌کننده) می‌توانست به سلیقه خود آن را تعیین و تعریف ‌کند. اغلب کیفیت تک‌تک جوجه‌ها و نیز کل جوجه‌های هر دسته تولیدی به شیوه چشمی و با معیارهای ذهنی تعیین می‌گردید. در متن حاضر روش‌های چشمی بیان کیفیت جوجه‌ها به روش سنتی معرفی شده و به دنبال آن روش‌های کمی،‌ عددپذیر و قابل تکرار اندازه‌گیری کیفیت جوجه‌ها مطرح می‌شود. این روش‌ها عمدتا در دهه اخیر توسعه یافته و عمدتا در جوجه‌کشی‌ها‌ انجام می‌شود و از ابزارهای مهم کار مدیران آن است.

شاخص‌های چشمی کیفیت جوجه

از جمله شاخص‌های ارزیابی کیفیت جوجه‌ها به روش چشمی می‌توان به رنگ جوجه، وضعیت کلی جوجه، وضع ناف و سرزندگی و شادابی آنها اشاره کرد. زردی رنگ پر‌ جوجه‌ها مبین رنگدانه بیشتر در پر آنها است که از زرده نشأت می‌گیرد، اگرچه استفاده از گاز فرمالدئید در واحدهای جوجه‌کشی موجب زردتر شدن رنگ جوجه‌ها می‌شود. وضعیت کلی جوجه به صورت ارزیابی چشمی استحکام پاها، اندازه نوک و وضعیت چشم‌ها و ... انجام می‌شود. هر چه ناف بسته‌تر باشد، امکان آلودگی‌های بعدی آن کمتر و جوجه مربوطه از کیفیت بالاتری برخوردار است. هر چه زرده بیشتری جذب شده و بقایای کمتری از زرده در بدن باشد، ناف جوجه با احتمال بیشتری بسته خواهد شد. سرزندگی و شادابی عمومی جوجه‌ها بویژه حرکت و توان ایستادن سر پا، شاخص چشمی دیگر از کیفیت جوجه است. بعدها با استفاده از این معیارها به طراحی نمره پاسگار پرداختند که نوعی ارزیابی کمی از همین شاخص‌ها است. در ادامه به این روش اشاره خواهد شد.

شاخص‌های کمی کیفیت جوجه

با وجود اینکه معیارهای اندازه‌گیری چشمی کیفیت جوجه‌ها براورد خوبی از کیفیت جوجه یکروزه بدست می‌دهد ولی نوع ارزیابی آن، ذهنی بوده و به سختی قابل اندازه‌گیری است. آیا می‌توان روشی عینی و کمی و قابل‌تکرار برای اندازه‌گیری کیفیت جوجه‌ها توسعه داد؟ کیفیت جوجه عبارتی است که متولیان مرغ مادر، جوجه‌کشی و مرغداری‌ها بر سر آن اختلاف دارند و از نقطه نظر منافع خود به آن می‌نگرند. احتمالا هر یک از آنها تعریف مشابهی از جوجه خوب و بد دارد ولی وقتی از آنها سؤال می‌شود که کیفیت جوجه را تعریف نمایند، توضیحات متفاوتی ارائه می‌دهند. کیفیت جوجه تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد که از جمله آنها می‌توان به عوامل قبل از جوجه‌کشی همچون شرایط نگهداری تخم، سن و لاین مرغ مادر و اثر آنها بر توسعه جنین و خصوصیات ظاهری و کیفیت جوجه یک‌روزه اشاره کرد. سن مرغ مادر بر وزن تخم مرغ و نیز وزن جوجه، طول جوجه و میزان بروز کیفیت‌های غیرطبیعی جوجه‌های حاصل از آن تاثیر می‌گذارد.

امروزه وقتی از کیفیت جوجه صحبت میشود مشاهداتی از قبیل آرام بودن جوجه، خشک و تر بودن آنها، بسته بودن کامل ناف و عدم وجود نقص‌های عضوی مد نظر قرار می‌گیرد. با وجود اینکه این مشاهدات نقطه شروع خوبی هستند ولی ممکن است جوجه‌هایی وجود داشته باشند که خشک باشند، ناف آنها به طور کامل بسته باشد و هیچگونه نقص عضوی نداشته باشند، ولی کیفیت مناسبی هم نداشته باشند. محققین برای بررسی کیفیت جوجه‌ها معمولا از یک اندازه‌گیری (اندازه‌گیری که از فردی به فرد دیگر تفاوت وجود نداشته باشد) هدف استفاده می‌کنند. بهترین اندازه‌گیری زمانی است که ترکیبی از مشاهدات مربوط به کیفیت جوجه‌ها مورد بررسی همزمان قرار گیرد. اغلب افرادی که روی ارزیابی کیفیت جوجه‌ها کار می‌کنند بر این باورند که میزان تلفات جوجه‌ها در هفته اول بهترین معیار است. در چنین مواردی پرورش‌دهندگان و مشاورین مزارع حتی‌المقدور به این احتیاج دارند که هر چه سریع‌تر اطلاعاتی را دریافت کنند تا مدیریت خود را به شیوه‌ای تغییر دهند که بتوانند عملکرد گله را بهبود بخشند.

عامل متعدد قبل و بعد از خواباندن جوجه‌ها در دستگاه جوجه‌کشی بر کیفیت جوجه‌های حاصله مؤثر است (جدول 1). چون برای اندازه‌گیری کیفیت جوجه‌ها، اندازه‌گیری هدف مشخصی وجود ندارد لذا ابتدا باید کیفیت جوجه را تعریف کرد. گروهی از متخصصان بلژیکی، کیفیت جوجه را با استفاده از سه لاین متفاوت مادران جوجه گوشتی ارزیابی نمودند و به این منظور سیستمی را انتخاب کردند که در جهت مشاهدات آنها باشد. ممکن است اطلاعات بدست آمده از فردی به فرد دیگر متفاوت بوده باشد ولی به هر حال این نقطه شروع خوبی بود. جدول 2 پارامترهای مورد استفاده آنها در تعیین کیفیت جوجه را نشان می‌دهد.

روش‌های کمی تعیین کیفیت جوجه

طی سالیان متمادی روش‌های مختلف اندازه‌گیری کیفیت جوجه یکروزه به روش کمی توسعه یافته است. هرکدام از آنها مزایا و معایبی دارد.

1- وزن جوجه در سن یک‌روزگی: یک روش قدیمی برای بیان کیفیت جوجه‌ها است. همه انسان‌ها توافق دارند که وقتی جوجه‌ای بزرگ‌تر باشد، کیفیت آن نیز بهتر است. با این وجود ارتباط آماری بین وزن یک‌روزگی جوجه‌ها و وزن کشتار آنها چندان روشن نیست. برخی پژوهش‌ها مبین وجود رابطه مثبت بین آنها و برخی مبین عدم وجود ارتباط معنی‌دار و قابل‌توجه این دو صفت بوده‌اند.

2- طول جوجه: برای اندازه‌گیری طول جوجه، آنرا بر روی شکم خوابانده و با دراز کردن گردن و پای راست جوجه، حداکثر طول ممکنه در بدن جوجه ایجاد می‌شود. فاصله سر نوک تا انتهای ناخن انگشت میانی جوجه اندازگیری می‌شود. آزمایشات زیادی مبین آن است که بین طول جوجه و وزن 42 روزگی جوجه‌ها ارتباط مثبتی وجود داشته و ضریب همبستگی بین این دو صفت در تمامی این آزمایشات به طور متوسط برابر 33/0 بوده است. در بررسی که در سال 2006 انجام گردید، گزارش شد که به جای وزن یک روزگی جوجه‌ها می‌توان از طول جوجه‌ به همراه طول پای آنها به عنوان عامل پیش‌بینی وزن نهایی استفاده کرد.

3- طول پا: طول انگشت، طول ساق پا و طول ساق پا و انگشت سه شاخص اندازه‌گیری کیفیت جوجه‌ها هستند. برای اندازه‌گیری طول ساق پا و انگشت، استخوان ران در مقایسه با ساق به صورت عمود قرار گرفته و از انتهای ناخن انگشت میانی تا پشت استخوان ساق اندازه‌گیری می‌شود. برای اندازه‌گیری طول انگشت، استخوان ساق نسبت به انگشت سوم به صورت عمودی قرار گرفته و طول انگشت میانی گرفته می‌شود. طول ساق پا از طریق کم کردن طول انگشت از طول ساق و انگشت محاسبه میشود.

4- نسبت وزن به توان دوم طول بدن: این صفت به تقلید از محاسبه همین معیار در مواظبت‌های بهداشتی و سلامتی در انسان بکار می‌رود.

5- نمره تونا (Tona score): علاوه بر روش‌های کمی ارزیابی کیفیت جوجه‌ها، اندازه‌گیری کیفی آنها نیز بکار رفت. در اوایل دهه حاضر از سیستم نمره‌دهی بر پایه چند پارامتر کیفی (همچون ظاهر جوجه، فعالیت، کیفیت ناف)، نمره تونا و نمره پاسگار معرفی شد. این نمره‌ها پارامترهای کیفی را به صورت نمرات کمی بیان می‌کنند. نمره تونا بر اساس عوامل مختلفی تعیین می‌شود و نمره بین 0 تا 100 می‌گیرد. جوجه‌ها در این روش به دستجات مختلفی تقیسم می‌شوند. جوجه‌ای که نمره 100 بگیرد بهترین کیفیت را دارد و عاری از هر گونه ناهنجاری و کمبودی است. در جدول 3، سیستم نمره‌دهی کیفیت جوجه‌ها به روش تونا ارائه شده است. نمره هر یک از پارامترها بر پایه اهمیت بقاء و زنده ماندن جوجه و شدت نقایص مشاهده شده در جوجه‌ها تعیین شده و حاصل جمع آنها به عنوان نمره تونا بکار میرود. لازم به ذکر است که استفاده از این سیستم ارزیابی برای تعیین کیفیت جوجه مناسب است ولی شرکت‌های تولیدکننده جوجه یک‌روزه می‌توانند بسته به نیاز خود تغییراتی در آن بوجود آورند. مسئله مهم در زمان ارزیابی هر پارامتر، یکنواختی و پایداری داده‌ها است.

6- نمره پاسگار (Pasgar score): نمره پاسگار به تقلید از روش محاسبه نمره آپگار در کودکان تازه متولد شده در انسان و به عنوان یک روش عملی برای بیان کیفیت جوجه یکروزه بکار برده می‌شود. نمره پاسگار بر اساس معیارهای مورفولوژیکی جوجه‌ها به دست می‌آید و در آن از هوشیاری جوجه‌ها (بازتاب عصبی آنها به عنوان معیاری از فعالیت) در کنار شکل ظاهری ناف، پاها، ‌نوک و اندازه کیسه زرده استفاده می‌شود (جدول 4). بهترین جوجه، نمره پاسگار برابر 10 دارد. به ازای هر ناهنجاری که در هر یک از 5 معیار بالا دیده شود، یک نمره کاهش داده می‌شود. بدیهی است برای بیان نمره پاسگار یک گله جوجه قابل فروش، حداقل 30 جوجه به روش فوق ارزیابی شده و میانگین نمره پاسگار آنها گزارش می‌شود. روش‌های دیگری برای اندازه‌گیری کیفیت جوجه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است که تقریبا شبیه روش بالا است. وجه مشترک این روش‌ها استفاده همزمان از چند پارامتر در ارزیابی کیفیت جوجه‌ها می‌باشد.

مقایسه روش‌ها

به نظر می‌رسد که روش تونا یا روش پاسگار و روش اندازه‌گیری طول جوجه‌ها روش مناسبی باشد زیرا دارای قابلیت تکرار بالایی بوده و قابلیت انجام و اندازه‌گیری سریع و راحتی دارند و کیفیت جوجه را نیز به خوبی بیان می‌کنند. با این همه وقتی نمره پاسگار با طول جوجه مقایسه می‌شود، همبستگی پایینی بین آنها وجود دارد. حتی در برخی موارد این همبستگی منفی است. دلیل آن این است که نمره پاسگار تحت تأثیر شرایط جوجه‌کشی بوده و عواملی از قبیل بسته بودن ناف، جذب زرده و قابلیت حیات جوجه‌ها تأثیر زیادی بر مقدار عددی آن دارد. تمامی اینها بر شرایط جوجه یک‌روزه و کیفیت آن و توانایی شروع یک دوره پرورش موفق تأثیر می‌گذارند. این معیار برای خریداران دستگاه‌های جوجه‌کشی از اهمیت برخوردار است. روش اندازه‌گیری طول جوجه ملازم با توسعه جنین جوجه است و توسعه جنین به نوبه خود تحت تأثیر شرایط دستگاه ستر (Setter) است و ارتباط چندانی با بقای حیوان در هفته اول ندارد بلکه بیشتر با عملکرد طول دوره نگهداری جوجه سر وکار دارد. دلیل وجود همبستگی اندک و گاه منفی بین آنها را می‌توان به این معنی دانست که ایجاد شرایط توسعه خوب در ستر (زیاد بودن طول بدن جوجه‌) موجب افزایش تولید حرارت در جنین می‌شود اگر چنانچه این مسئله در مقطع هچر (Hatcher) و از طریق خنک کردن آن جبران نگردد، جنین در روزهای آخر در معرض تهدید قرار می‌گیرد و در نتیجه نمره پاسگار آن کاهش می‌یابد. بسته به هدف جوجه‌کشی‌ها، نمرات مختلف دارای ارزش‌های متفاوتی هستند. در شرکت‌های معظم و تلفیقی صنعت طیور، که جوجه‌کشی به عنوان بخشی از زنجیره تولید عمل می‌کند و سود شرکت از طریق افزایش عملکرد جوجه‌ها بدست می‌آید، احتمالا ترکیبی از این دو روش بهتر جواب دهد به طوری که تقریبا 75 درصد از نمره نهایی بر اساس پتانسیل رشد جوجه (طول جوجه) و 25 درصد هم بر اساس میزان بقای جوجه‌ در هفته اول (نمره پاسگار) تنظیم گردد.

جدول 1: عوامل موثر بر کیفیت جوجه‌ها

جدول 2: پارامترهای مورد استفاده در اندازه‌گیری کیفیت جوجه

جدول 3: سیستم نمره‌دهی تونا برای تعیین کیفیت جوجه‌ها

جدول 4: معیارهای محاسبه نمره پاسگار

مرتضی بیکی بندرآبادی
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم