در اين مقاله ابتدا وظايف و نقش ويتامين D در طيور و نحوه تعامل آن با ساير عوامل تغذيه اي ، محيطي و ژنتيكي ، ميزان نياز بدن پرنده و حالت سمّيت اين ماده در بدن پرنده مطالعه صورت گرفته است.

استفاده از اين ماده ويتامين (D ) در جيره به عنوان مكمل به ميزان 3600 واحد بين المللي در كيلوگرم باعث رسيدن بدن پرنده به رشد مطلوب و همچنين رسيدن مواد معدني به استخوان جهت رشد مطلوب آن در گله هاي گوشتي مي گردد .( شكل 1 )

امروزه با توجه به نياز به بازده بالا و رشد سريع جوجه هاي گوشتي ، اين پرنده ها در معرض يك سري بيماريهاي متابوليكي از جمله ؛ آسيت ، سندرم مرگ ناگهاني و اختلالات استخواني و اسكلتي قرار گرفته اند . آهنگ رشد سريع در جوجه هاي گوشتي با بيماري ديسكوند روپلازي ساق پا ( TD ) همراه است . كاستن از آهنگ رشد اين جوجه ها خطر ابتلا به TD را كم مي كند اما از نظر اقتصادي اين كار قابل قبول نيست.

به علاوه رشده سريع صنعت مرغداري ، اثرات محيطي خاص خود را به دنبال دارد و اگر كود پرنده باعث آلودگي آبهاي سطحي و زيرزميني شود ، قطعاً باعث آلودگي محيط زيست خواهد شد. عمده ترين دليل آلودگي به دليل وجود فسفر در اين كود مي باشد كه توسط پرنده مورد استفاده قرارنگرفته و دفع مي گردد.

اگر جيره مورد استفاده بخصوص از نظر كلسيم و فسفر بالانس و متعادل باشد مي تواند بر اين مشكل تا حدي فائق آيد و نتيجتاً مي توانيم از ظرفيت هاي ژنتيكي پرنده براي رسيدن به توليد بيشتر بهره ببريم . از سوي ديگر اگر مواد معدني جيره ، متوازن و متعادل نباشد ، به دليل كاهش رشد ، كيفيت پايين لاشه پرنده پس از كشتار ، كاهش توليد تخم مرغ ، لنگش و كيفيت پايين پوسته تخم مرغ موجب ضرر و زيان اقتصادي و مالي مي گردد.

كلكسيفرول (CC ) كه يكي از اشكال ويتامين D مي باشد ، باعث تسريع تركيب كلسيم و فسفر و پديد آمدن فيتات مي شود و همچنين موجب استفاده از ساير مواد معدني از جمله ؛ منگنز ، آهن ، مس و روي مي گردد. علاوه بر اين ، ماده فوق به دليل نقش مؤثر در بلوغ و فعاليت صحيح ماكروفاژها نقش مهمي در ايمني سلولي پرنده دارد .

شكل 1 ) افزايش فزاينده وزن در جوجه هاي گوشتي كه مقادير درجه بندي شده CC ( 200 ، 1200 ، 2400 و 3600 واحد ) در جيره اي كه حاوي مقادير ناكافي كلسيم و فسفر غير فيتات مصرف نموده اند.

شكل 2 ) حالت معمولي جوجه گوشتي درسن 6 هفتگي كه از جيره حاوه مقادير ناكافي كلسيم ، فسفر غير فيتات و ويتامين 3D استفاده نموده است.

تعاملات CC با ساير عوامل :

ميزان نياز پرنده به CC تا حد زيادي به سطوح و نسبت كلسيم و فسفر و غلظت فيتات در جيره ، غلظت ويتامين C و A ، مكمل چربي ، ‌برنامه نوردهي سالن و ساير عوامل بستگي دارد. نياز به اين ماده در جيره هاي غذايي آلوده به مايكوتوكسين ها بالاتر از حد معمول است.

نسبت كلسيم به فسفر

نسبت بالاي كلسيم به فسفر در جيره باعث تشكيل فسفات كلسيم مي گردد. اين ماده در روده پرنده حل نشده و دفع مي گردد. و پرنده دچار فقر كلسيم و فسفر مي گردد. علاوه بر اين به دليل دفع فسفات كلسيم و استفاده از كود پرنده در كشاورزي مشكل آلودگي محيط نيز پيش خواهد آمد . همچنين با افزايش نسبت كلسيم به فسفر فعاليت فيتات مخاطي تا 15 درصد كاهش مي يابد. براي فائق آمدن بر اين مشكل بايد CC را به صورت مكمل به جيره پرنده افزود.

فيتات :

گزارش هاي متعدد نشان داده كه استفاده از CC يا متابوليت هاي اين ماده با نسبت پايين كلسيم به فسفر غير آلي ، استفاده از فيتات فسفر را بهبود مي بخشد. به علاوه مشخص شده كه CC فعاليت آنزيم فيتاز روده پرنده را بالا مي برد. به هر حال ميزان توانايي CC در بهبود بخشيدن به فرآيند استفاده از فيتين با عواملي از جمله ؛ غلظت كلسيم و فسفر در جيره دستخوش تغيير مي گردد. افزايش نسبت كلسيم به فسفر آلي باعث تشكيل تركيبي نامحلول شده ، غلظت فسفر را كاهش مي دهد و همچنين عملكرد آنزيم روده اي فيتاز را كم مي كند.

سطوح ناكافي كلسيم و فسفر آلي در جيره غذايي ، باعث مي شود تا CC بتواند حداكثر تأثير خود را در استفاده از فيتين اعمال كند . در غلظت هاي پايين ، نسبت كلسيم به فسفرآلي ، سرعت افزايش وزن پرنده با افزايش ميزان CC در جيره ( 300 تا 1200 واحد بين المللي در كيلو گرم ) فزوني يافت.

با استفاده از مكمل CC در جيره ، جذب كلسيم بالا مي رود ، بنابراين ميزان آن در روده پرنده جهت كمك به جذب فسفر و فيتات پايين مي آيد . استفاده از مكمل ويتامين در غلظت هاي بالاي مواد معدني فوق ( 6/0 درصد كلسيم و 6/0 درصد فسفر آلي ) در رشد پرنده هيچ تأثيري نداشت . ( شكل 3 )

استفاده از جيره حاوي مقادير ناكافي نسبت كلسيم به فسفر آلي در پرورش جوجه هاي گوشتي كه باعث بهبود رشد مي گردد احتمالاً به دليل وجود فسفر فيتات مي باشد . همچنين اگر جيره ي غذايي از نظر كلسيم و فسفر آلي متعادل و متوازن باشد نياز به CC تا حد 300 واحد بين المللي در كيلو گرم كاهش مي يابد.

شكل 3 ) استفاده از كلكسيفرول (C C) باعث بهبود رشد جوجه هاي گوشتي مي شود . اگر غلظت كلسيم و فسفر غير فيتات پايين تر از سطح مطلوب باشد.

ويتامين C و A

ويتامين C در تبديل CC به ماده DHCC ـ 25 كه در واقع شكل فعال متابوليكي CC است ، ايفاي نقش مي كند . بنابراين غلظت هاي بالاتر ويتامين C ( 250 الي 3000 ميلي گرم در كيلو گرم جيره ) باعث افزايش جذب مواد معدني استخوانها شده لذا احتمال ابتلا به بيماري نرمي استخوان كاهش مي يابد. در صورت بروز استرس گرما ، سنتز ويتامين C و تبديل CC به شكل متابوليكي فعال آن دچار كاهش مي گردد. در فصل تابستان توصيه مي شود غلظت CC در جيره افزايش يابد.

غلظت فراوان ويتامين A در جيره ( 45000 واحد بين المللي در كيلوگرم يا بيشتر ) در فرآيند استفاده از CC و متابوليتهاي آن در بدن پرنده مداخله مي كند.

چربي :

جيره غذايي با چربي بيش از 9 درصد از جذب كلسيم و كلسيفيه شده استخوانها جلوگيري مي كند . تصور مي شود علت اين مسأله ، پديد آمدن صابون هاي كلسيم و منيزيوم مي باشد كه درروده جذب نشده و باعث كمبود مواد معدني مي گردند. افزودن مكمل CC به جيره با محتواي 9/7 درصد چربي باعث افزايش محتواي خاكستر در استخوان ساق پرنده مي گردد.

نور :

منبع نور مرغداري نياز پرنده را به cc تحت تأثير قرار مي دهد . اين نياز در پرنده هايي كه در معرض تابش اشعه مافوق بنفش كه از طريق لامپ هاي فلورسنت ساطع مي شود ، قرار گرفته اند كمتر است تا گله هايي كه در معرض لامپ هاي حبابي معمولي قرار دارند . زيرا ميزان توليد اشعه مافوق بنفش در اين لامپ ها كم است . در گله هاي گوشتي كه مقادير كافي كلسيم و cc را از طريق جيره دريافت نموده بودند اما به هيچ وجه در معرض تابش لامپ هاي فلورسنت قرار نگرفتند ، موارد بيماري ديسكوندرو پلازي ساق پا بيشتر مشاهده شد.

در صورت موجود نبودن اشعه ماوراء بنفش ، نياز به cc براي رسيدن به رشد مطلوب و رشد طبيعي پاي پرنده بسيار بيشتر مي شود. ( 800 الي 1500 واحد بين المللي در كيلو گرم ) حتي اگر جيره حاوي مقادير توصيه شده و استاندارد كلسيم و فسفر آلي باشد ( 1/1 و 61/0 درصد به ترتيب ) .

مايكوتوكسين ها :

وجود آفلاتوكسين در جيره باعث كاهش كاربرد CC توسط بدن پرنده مي گردد. زيرا موجب تغيير ماهيت استروئيدي CC شده و غلظت آنرا كاهش مي دهد. اثرات نامطلوب آفلاتوكسين بر رشد و هماتوكريت پرنده تا حدي با استفاده از غلظت هاي بالاتر CC در غذا به ميزان 4400 واحد بين المللي دركيلو گرم تخفيف مي يابد.

سن و نژاد :

آنزيم مورد نياز جهت تبديل CC به فرم فعال آن در جوجه هاي زير 14 روزه ، به طور كامل فعال نيست و جوجه در اين محدوده سني به ذخيره ويتامين موجود در زرده تخم كه از طريق مادر دريافت كرده اند وابسته اند. جوجه هايي كه والدين آنها مقادير ناكافي CC را دريافت كرده ، دچار لنگش مي شوند و غلظت CC در جيره غذايي جوجه ها تأثيري در اين لنگش ندارد. به علاوه ، فعاليت آنزيم مهم در كليه با افزايش سن كاهش مي يابد ، بنابراين استفاده از مكملهاي متابوليت CC و يا غلظت ها بالاتر CC در گله هاي تخمگذار باعث بهبود كيفيت پوسته تخم مرغ مي شود. در برخي از نژادها استفاده ناكافي از CC به عنوان عامل بروز يسكوندرو پلازي ساق پاي پرنده معرفي شده است.

متابوليت هاي CC :

CC ابتدا به ماده HCC ـ 25 تبديل مي شود و بعد از آن بسته به وضعيت كلسيم و فسفر در سرم ، ممكن است بيشتر هيدروكسيده شده و به ماده ي DHCC ـ 25 و 1 تبديل شود . ماده اول شايعترين متابوليت CC است در حاليكه ماده دوم شكل فعال ويتامين است كه در متابوليسم كلسيم و فسفر ايفاي نقش مي كند. ميزان جذب HCC ـ 25 در جوجه هاي جوان 6/83 درصد است و نسبت به جذب CC كه 5/66 درصد است ، بالاتر است و در امر پيشگيري از بروز اختلالات اسكلتي نسبت به CC بسيار مؤثرتر است.

شكل 4 ) پاهاي خميده در مرغ گوشتي كه مقادير ناكافي كلسيم ، فسفر غير فيتات و ويتامين 3D تغذيه نموده است. جايگزيني CC با HCC ـ 25 بر اساس الگوي وزني (3000 واحد بين الملل در هر كيلو گرم ) باعث كاهش خطر ابتلاي پرنده به ديسكوندرو پلازي ساق به ميزان 10 الي 65 درصد در جوجه هاي گوشتي كه از جيره اي با مقادير كلسيم و فسفر تغذيه نموده اند ، مي شود . متابوليت هاي CC ( HCC‌ـ 25 و DHCC‌ ـ 25 و 1 ) در جوجه ها باعث افزايش فعاليت آنزيم ميتاز در روده پرنده مي شوند و همچنين باعث افزايش موجودي كلسيم و فسفر از غذاهاي با منشأ گياهي مي شود . اگر در جيره از متابوليت هاي CC استفاده مي كنيد ، بايد آنرا به خوبي با جيره مخلوط (ميكس ) كنيد تا از حالت سمي جلوگيري شود.

نياز به CC :

ميزان نياز به CC در جوجه ها به عوامل متعددي بستگي دارد كه شرح داديم . در جيره هايي كه حاوي مقادير كافي كلسيم مي باشند . نياز به آن كاهش مي يابد . اما با افزايش ميزان كلسيم و فسفر آلي نياز به CC نيز افزايش پيدا مي كند. در صورتي كه جيره حاوي مقادير متعادل و كافي كلسيم (1 درصد ) و فسفر آلي ( 49/0 درصد ) باشد . نياز به CC برابر با 200 واحد بين المللي در كيلو گرم مي باشد . اين جيره براي رشد عالي پرنده مناسب است.

نياز به CC جهت رسيدن به حداكثر جرم استخواني نسبت به نياز جهت حداكثر افزايش وزن بيشتر است. مطالعاتي كه مادر آزمايشگاه انجام داده ايم نشان داد كه با كاستن ميزان كلسيم و فسفر آلي موجود در جيره تا سقف 50 درصد و به جاي آن با افزايش CC از 200 تا 3600 ، بر ميزان افزايش وزن ، كارآيي غذا ، سلامت پا و تغذيه معدني استخوانها تأثيري منفي بر جاي نخواهد گذاشت ( جدول 1 )

روش فوق باعث مي شود تا در هزينه غذا صرفه جويي قابل توجهي صورت گيرد و علاوه بر آن ميزان دفع فسفر از پرنده كاهش مي يابد.

جدول 1 ) كلكسيفرول (CC ) باعث جبران مقادير ناكافي كلسيم و فسفر در آهنگ رشد و اشكالات اندام حركتي (پا) گله هاي گوشتي مي گردد.

CC و بيماري ديسكوندروپلازي ساق :

در جوجه هاي گوشتي بيماري فوق علامتي بر كمبود CC مي باشد ، بخصوص در گله هايي كه آهنگ رشد خيلي سريع است هر گونه افزايش در ( CC ـ OH ـ 25 ) از سقف 400 واحد بين المللي در كيلوگرم در جيره تا سقف 2800 واحد احتمالاً باعث كاهش ابتلا به بيماري در گله هاي گوشتي به ميزان 1 تا 2 درصد مي گردد. همچنين استفاده از DHCC ـ 25 و 1 به عنوان مكمل در جيره در پيشگيري از بيماري نقش مثبت ايفا مي كند.

حالت سميّت :

حالت سمّيت CC در جوجه هاي گوشتي به ميزان كلسيم جيره بستگي دارد. با افزايش يافتن ميزان كلسيم در جيره ، براي ايجاد حالت سمي CC مقادير كمتري از آن مورد نياز است بنابراين در شرايط عملي حالت سمي كمتر پيش مي آيد . در موردي كه مورد مطالعه قرار گرفت ، مشخص شد كه جيره حاوي 000/50 واحد بين المللي CC و همچنين مقادير كافي كلسيم و فسفر بود ، حالت سمي ايجاد نگرديد. ميزان 000/138 واحد CC باعث كلكسفير در كليه گرديد. متابوليت هاي CC نسبت به خود آن سميت بيشتري دارند . مثلاً ، متابوليت HCC ـ 25 5 الي 10 بار سمي تر از CC است همچنين مقدار 200 واحد از متابوليت DHCC ـ 25 و1 در جيره باعث تعويق رشد پرنده شد با وجود جيره از نظر كلسيم مشكل و كمبودي نداشت .

شكل 5 ) جناخ كج در مرغ گوشتي 43 روزه كه از جيره حاوي مقادير ناكافي كلسيم ، فسفر غير فيتات و ويتامين 3D تغذيه نموده است.

خلاصه :

كلكسيفرول ( CC ) ويتاميني ضروري است كه در چربي حل مي شود و در فرآيند سوخت و ساز كلسيم و فسفر نقشي كليدي ايفا مي كند ، ويژگي CC در بالا بردن ميزان جذب كلسيم باعث كاهش غلظت آن در روده پرنده مي گردد كه اين عمل به نوبه خود باعث افزايش كاركرد فيتين فسفر از طريق افزايش آنزيم فيتاز مخاطي مي گردد. نياز پرنده به فسفر مكمل به ميزان چشمگيري با استفاده از مكمل CC‌كاهش مي يابد بنابراين دفع فسفر و حضور آن در محيط كمتر مي شود.

متابوليت هاي CC نسبت به خود اين ويتامين در كاهش خطر بيماري نرمي استخوان و ديسكوندرو پلازي ساق در جوج هاي گوشتي مؤثرتر عمل مي كنند.

از لحاظ عملي ، ميزان 3600 واحد CC در جيره گله هاي گوشتي باعث حصول رشد مطلوب و سلامت و تغذيه معدني استخوانها مي گردد.

منبع : مجله بين المللي طيور
استخراج و ترجمه : مهندس مجيد واعظي