امروزه بسیاری از دست اندرکاران صنعت طیور به دفعات و بطور گسترده با این پرسش در سطح جامعه مواجه هسستند که؛ «چرا به منظور رشد سریع و افزایش وزن طیور گوشتی، در غذای آنها از هورمون ها استفاده می شود»؟ واقعیت آن است که اصولاً دلیل چنین پرسشی را می توان ناشی از عدم آگاهی کافی قشر زیادی از عموم مصرف کنندگان دانست، در حالی که پرسش فوق باید بدین شکل مطرح گردد که؛ «آیا در غذای طیور و برای کمک به رشد سریعتر آنها از هورمون ها استفاده می شود»؟
حقیقت آن است که از بیش از 50 سال قبل تاکنون مصرف هیچ یک از انواع هورمون ها در صنعت پرورش طیور مجاز نبوده و استفاده از این دسته ترکیبات شیمیایی از سال ها قبل در بسیاری از کشورها از جمله ایالات متحده و کشورهای عضو اتحادیه اروپا ممنوع گردیده است. در ایران نیز بر اساس آئین نامه مربوط به «تعیین معیارهای ظاهری / ارگانولپتیک، شیمیایی و میکربی خوراک طیور» و در ماده 4 بند ج آن (مصوب اداره کل نظارت بر بهداشت عمومی سازمان دامپزشکی کشور به شماره 45121/43 مورخ 19/8/88 )، در خصوص معیارهای شیمیایی خوراک طیور عنوان گردید که « محموله باید عاری از هر گونه دارو، مواد آنتی بیوتیک و هورمون های استروئیدی» باشد( 1 ).
امّا برخی از ابهامات موجود در زمینه استفاده از هورمون ها در خوراک طیور و آنچه موجب گردیده تا سئوال فوق در اذهان عمومی مطرح شود ممکن است ناشی از موارد زیر باشد:
الف ) مصرف هورمون ها در صنعت پرورش دام های پرواری نظیر گاو های گوشتی کاملاً قانونی و پذیرفته شده می باشد. همچنین از سال ها قبل مشخص شده كه هورمون رشد، عمده ترین هورمونی است كه باعث تغییر در میزان ترشح شیر در بخش اعظم دوره شیردهی در گاو می شود و تزریق روزانه آن باعث افزایش تولید شیر خواهد شد. در حال حاضر، استفاده از هورمون رشد از ۳ تا ۴ هفته بعد از زایمان گاو شروع شده و تا حدود ۴۰ هفتگی به صورت یک سری از تزریقات (با فاصله روزانه تا هفتگی) ادامه می یابد. تزریق هورمون رشد به بره ها و گاوهای در حال رشد باعث افزایش وزن آنها می گردد. این افزایش وزن همراه با افزایش تجمع پروتئین، كاهش محتوی چربی و بهبود ضریب تبدیل غذایی می باشد. اداره دارو و غذا (FDA ) در ایالات متحده اولین بار در سال 1956 مصرف هورمون های رشد را به منظور افزایش رشد و بهبود بازده غذایی در گوساله های پرواری تائید نمود. در حال حاضر 5 نوع هورمون ( شامل پروژسترون، تستوسترون، استروژن، زرانول، تری بولون استات) به شکل ایمپلنت های رشد برای گوساله ها مورد تائید قرار گرفته اند (2). تری بولون استات و زرانول، دو هورمون سنتتیک هستند و ادارة بازرسی امنیت غذایی وزارت کشاورزی ایالات متحده بطور مرتب حضور بقایای این ترکیبات را در فراورده های گوشتی گاو پایش می نماید. پروژسترون، تستوسترون و استروژن، هورمون هایی هستند که بطور طبیعی در هر دو جنس نر و ماده، در بدن انسان و حیوانات نیز وجود دارند. علاوه بر این هورمون های استروئیدی در امر درمان و به شکل قرص های مورد استفاده جهت کنترل باروری و از طریق خوراکی در انسان به مصرف می رسند. از میان این هورمون ها که برای رشد طبیعی، تکامل جنسی و تولید مثل، و ویژگی های رفتاری ضروری می باشند ( 7)، استروژن، در حال حاضر بیشترین توجه را به خود جلب کرده است. تنظیم مقررات جهت پایش میزان استروژن، پروژسترون و تستوسترون امکان پذیر نیست زیرا نمی توان تفاوت بین هورمون های مورد استفاده جهت درمان و هورمون هایی را که بطور طبیعی در بدن تولید شده اند، مشخص نمود. البته باید به این نکته توجه نمود که مقادیر هورمون های استروئیدی که بطور طبیعی در بدن انسان تولید می شوند بسیار بیشتر از مقادیری از این ترکیبات است که روزانه همراه با غذاهای با منشاء حیوانی یا گیاهی به بدن می رسند. به عنوان مثال میزان پروژسترونی که بطور طبیعی در بدن کودکان تولید می شود حدود 20 برابر و مقادیر تستوسترون و استروژن تولید شده در بدن تقریباً 1000 برابر بیش از میانگین سطوحی از این هورمون هاست که روزانه همراه با غذاها دریافت می کنند (6). این در حالی است که میزان تولید هورمون های استروئیدی در کودکان در پائین ترین سطح در بین انسان ها قرار دارد ( 5).
علی رغم آنکه مصرف هورمون های استروئیدی به شکل ایمپلنت در گاوهای گوشتی مورد تائید بوده و مصرف آنها در برخی کشورها سبب کوتاه شدن دوره پرواربندی، بهبود بازده لاشه و افزایش بازده غذایی و در نهایت پائین آمدن قیمت تولید گوشت گوساله می گردد ولی در تمام کشورها از این ترکیبات هورمونی استفاده نمی شود. هم ب ) در چند دهه اخیر طول دوره پرورش کاهش یافته است، به طوری که طول دوره پرورش جوجه های گوشتی برای دستیابی به وزن 2 کیلوگرم، از حدود 70 روز در اوایل دهه 1970 میلادی به حدود 35 روز در ابتدای دهه 2010 میلادی رسیده است، به عبارت دیگر به ازای گذشت هر یک سال، تقریباً یک روز از طول دوره پرورش کاسته شده است. همین امر موجب گردیده تا کسانی که آشنایی چندانی با این صنعت ندارند به دنبال یافتن دلیلی برای این رشد سریع در جوجه های گوشتی باشند. این در حالی است که کسانی که با جنبه های فنی صنعت پرورش طیور آشنایی دارند، رشد سریع در سویه های جدید جوجه های گوشتی را پیامد منطقی ناشی از پیشرفت های مستمر ولی آرام حاصل در زمینه های علوم مرتبط با تغذیه، ژنتیک و اصلاح نژاد، بهداشت و روشهای کنترل و مبارزه با بیماری ها، و مدیریت پرورش در صنعت طیور می دانند که موجب افزایش تولید و سرعت رشد شده است.
پ ) موضوع ابهام برانگیز دیگر در ارتباط با هورمون ها از این واقعیت ناشی می گردد که تا سال ها مردم نمی دانستند که هورمون های استروئیدی می توانند منشاء گیاهی نیز داشته باشند و تصور آنها این بود که این دسته از هورمون ها فقط از زریق غذاهای با منشاء حیوانی به انسان منتقل می گردند. در حالی که بسیاری از گیاهانی که در تغذیه انسان اهمیّت دارند واجد فیتواستروژن ها هستند. فیتواستروژن ها، ترکیبات تولید کنندة استروژن ها می باشند که در برخی گیاهان شامل میوه ها، سبزیجات، دانه های حبوبات و غلات یافت می شوند (7). بعضی از غذاها واجد ترکیباتی هستند که از نظر هورمونی فعال می باشند و میزان این ترکیبات در غذاها بیش از مقادیر آنها در گوشت است. با وجودی که برخی از محققین (2010) عنوان کردند که در ارتباط با بهداشت و سلامتی انسان، نمی توان دریافت هورمون از طریق مصرف گوشت را نادیده گرفت ( 4 )، ولی نتایج تحقیقات دیگر نشان دادند که مصرف گوشت نقش مهمی در میزان دریافت روزانه هورمون های استروئیدی نداشت. آنها نشان دادند که منبع اصلی استروژن و پروژسترون، فراورده های حاصل از شیر هستند. باقیمانده هورمون رشد در شیر (بصورت طبیعی یا در نتیجه تجویز هورمون رشد)، در انسان، فعالیت بیولوژیک نداشته و هیچ مشكلی از نظر سلا مت ماده غذایی مصرفی مطرح نیست. در گاوهای گوشتی از ۲ هورمون طبیعی جنس ماده یعنی استروژن و پروژسترون و یک هورمون طبیعی جنس نر یعنی تستوسترون، به عنوان هورمون های محرک رشد استفاده می شود. اگر این استروئیدها از طریق خوراكی تجویز شوند، بخش عمده ای از كل داروی تجویز شده، در كبد و احتمالا در مخاط روده غیرفعال می شود. نتایج به دست آمده نشان داده اند كه باقیمانده داروئی در بافت های خوراكی دام هایی كه از استروژن و پروژسترون استفاده كرده اند، بسیار ناچیز است و تولید روزانه این هورمون ها در بدن انسان بسیار بیشتر از مقداری است كه ممكن است همراه با گوشت دام های درمان شده وارد بدن انسان شود. یک قطعه ۵۰۰ گرمی از گوشت دام درمان شده با استروژن، حاوی مقدار استروژنی است كه ۱۵.۰۰۰ بار كمتر از متوسط تولید روزانه این هورمون در بدن مردان و چندین میلیون بار كمتر از میزان تولید آن در زنان آبستن می باشد. حتی در حساس ترین گروههای انسانی (پسران نابالغ)، مقدار استروژن اضافی كه از طریق مصرف گوشت دام درمان شده با این هورمون دریافت می گردد، 1000 بار کمتر از میزان تولید روزانه این هورمون است.
سهم تخم مرغ و غذاهای گیاهی نیز در تامین هورمون، از نظر میزان اهمیت مشابه گوشت و فراورده های گوشتی و ماهی بود. در ادامه دلایلی در خصوص عدم ضرورت مصرف و تجویز هورمون رشد در گله های طیور و بویژه گله های مرغ گوشتی ارائه خواهد شد.

دلایل عدم استفاده از هورمون ها در پرورش طیور

1-غیرقانونی بودن

همانگونه که قبلاً نیز اشاره شد از بیش از 50 سال قبل تاکنون مصرف انواع هورمون ها در صنعت پرورش طیور در تمام کشورها (از جمله در ایران) ممنوع شده است. در بسیاری از کشورها کنترل شدیدی در زمینه استفاده از هورمون ها و مواد شبه هورمونی در خوراک دام و طیور صورت می گیرد. با این حال ممکن است این ادّعا مطرح شود که با وجود غیرقانونی بودن مصرف هورمون ها در پرورش طیور، امکان استفاده از آنها در خوراک وجود دارد، امّا موارد زیر نشان می دهند که هیچ دلیل منطقی برای این کار وجود ندارد.

2-به گزینی و انتخاب ژنتیکی:

پیشرف های بدست آمده در زمینه های مختلف صنعت پرورش طیور در دهه های اخیر، نقش بسیار مهمی در گسترش کّمی و کیفی فراورده های تولید شده در این صنعت داشته اند. بنظر می رسد پیشرفت های بدست آمده در زمینة ژنتیک و اصلاح نژاد از جملة عواملی است که نقش بسیار مهمی در این زمینه دارد. متخصصین ژنتیک و اصلاح نژاد طیور طی چند دهة اخیر در زمینة بوجود آوردن سویه های جدید جوجه های گوشتی که از سرعت رشد بالایی برخوردارند، به پیشرفت های چشمگیری دست یافته اند، به طوری که طول دوره پرورش جوجه های گوشتی برای دستیابی به وزن 2 کیلوگرم، از حدود 70 روز در اوایل دهه 1970 میلادی به حدود 35 روز در ابتدای دهه 2010 میلادی رسیده است، به عبارت دیگر به ازای گذشت هر یک سال، تقریباً یک روز از طول دوره پرورش کاسته شده است. البته باید توجه داشت که کوتاه بودن فاصلة بین نسل ها در پرندگان کمک زیادی به انجام موفقیت آمیز تحقیقات مختلف در زمینة ژنتیک و اصلاح نژاد در طیور صنعتی نموده است.

3- شناخت دقیقتر نیازهای غذایی

در سال های اخیر تحقیقات بسیار گسترده ای در ارتباط با تعیین احتیاجات پرندگان به مواد مغذی مختلف بعمل آمده است. در حال حاضر به میزان زیادی مشخص گردیده که سویه های ژنتیکی گوناگون چگونه باید تغذیه شوند و پرندگان گوشتی برای رسیدن به وزن هدف مشخص به چه مقادیری از انرژی، پرو تئین، ویتامین ها و مواد معدنی نیاز دارند تا به رشد و عملکرد بهینه دست یابند.
برخی از تحقیقات بعمل آمده بین جوجه های گوشتی سویه تجاری راس 308 و گروهی از طیور که از سال 1957 روی آنها هیچ گونه کار اصلاح نژادی انجام نشده است، نشان داد که با استفاده از تغذیه مدرن و سویه های جدید، وزن طیور تقریباً 5 برابر سنگین تر از طیوری است که در سال 1957 پرورش می یافتند (جدول 1).

4- افزایش آگاهی از شرایط پرورشی مورد نیاز

در حال حاضر اطلاعات بیشتر و کاملتری در مورد نیازهای پرنده به شرایط محیطی لازم و مناسب برای دستیابی به حداکثر پتانسیل ژنتیکی و تغذیه ای آن وجود دارد. شرایط محیطی لازم شامل درجه حرارت مناسب، کیفیت هوا و تهویه، رطوبت، فضای دانخوری و آبخوری، و فضای مورد نیاز برای کسب عملکرد مطلوب هستند. تامین شرایط محیطی مناسب همراه با غذای با کیفیت بالا و ویژگی های ژنتیکی بالاتر، منجر به تولید پرندگانی می گردد که نیازی به استفاده از هورمون های رشد ندارند.

5-عدم تاثیر هورمون ها

پدیدة رشد مجموعه ای از اَعمال و رویدادهای پیچیدة متابولیکی است که به طیف گسترده ای از فعالیت های اندوکرینولوژیک بستگی دارد. تجویز هورمون رشد، منجر به افزایش وزن در جوجه های گوشتی نمی شود.
از نظر شکل شیمیایی، هورمون ها به دو شکل مختلف شامل «هورمون های استروئیدی» و «هورمون های پروتئینی» وجود دارند. هورمون های استروئیدی در صورتی در بدن فعال هستند که از طریق خوراکی مصرف شوند. به عنوان مثال قرص های مورد استفاده جهت کنترل زایمان (قرص های ضدباروری) از نوع هورمون های استروئیدی می باشند که به شکل خوراکی مصرف می شوند و حتّی پس از عبور از دستگاه گوارش فعّال باقی می مانند. این در حالی است که هورمون های پروتئینی در معده تجزیه شده و بعد از عبور از دستگاه گوارش به میزان زیادی متابولیزه می شوند. این گروه از هورمون ها پس از بلع و خورده شدن قابلیت خود را برای فعالیت در بدن از دست می دهند. لذا این گروه از هورمون ها برای آنکه بر بدن تاثیر داشته باشند باید لز راه بزریقی تجویز شوند. به همین دلیل است که در گوساله های پرواری، هورمون های رشد به جای آنکه به صورت مکمل به خوراک اضافه شوند، به شکل پِلت در زیر پوست ناحیة گوش کاشته (تزریق) می گردند. در این ارتباط می توان به هورمون انسولین اشاره کرد که همانند هورمون های رشد از نوع هورمون های پروتئینی است. همانطور که تمام مبتلایان به بیماری دیابت نیز می دانند، هیچ نوع انسولین خوراکی وجود ندارد که بتوان آن را جایگزین انسولین خوراکی نمود. در صورتی که انسولین از طریق خوراکی مصرف شود، مانند سایر پروتئین ها در دستگاه گوارش تجزیه شده و اثر خود را از دست می دهد و به همین دلیل انسولین باید به شکل تزریقی مورد استفاده قرار گیرد. هورمون های رشد نیز اگر به روش خوراکی و همراه با غذا به جوجه ها خورانده شوند، در دستگاه گوارش تجزیه شده و کارایی خود را از دست خواهند داد.

6- تجویز دشوار

تجویز هورمون ها در گله های طیور بسیار دشوار است. همانطور که اشاره شد هورمون رشد نیز از نوع هورمون های پروتئینی است که برای موثر بودن باید به صورت تزریقی تجویز شود. در غیر این صورت چنانچه از راه خوراکی مصرف گردد، همانند آنچه در مورد پروتئین های ذرت و سویا روی می دهد، به سرعت هضم خواهد شد. تحقیقات نشان می دهند که آزادسازی هورمون رشد طبیعی در جوجه ها به صورت ضربانی اتفاق می افتد و هر 90 دقیقه به حداکثر خود می رسد. این بدان معنی است که حتّی با فرض مصرف هورمون رشد در گله های طیور، تنها روش مناسب و مطلوب برای موثر بودن آن(همانند تزریق مکرّر انسولین در بیماران مبتلا به دیابت)، تزریق های مکرّر و به دفعات بسیا زیاد آن از راه داخل وریدی برای جوجه ها است ( 3)، که فراهم نمودن تدارکات لازم برای تزریق روزانه هورمون رشد یا هورمون های استروئیدی به میلیون ها قطعه جوجه گوشتی در مزارع پرورش مرغ گوشتی در ایران عملا غیرممكن است و حتی در صورت عملی بودن، عوارض سوء ناشی از استرس وارد شده به طیور خیلی بیشتر از اثرات مفید این هورمون ها در افزایش رشد می باشد.

7- اثرات منفی بر عملکرد طیور

سویه های جدید مرغ های گوشتی از لحاظ ژنتیکی به گونه ای به گزینی و انتخاب شده اند که بسیار سریع رشد می کنند بطوری که گاهی اوقات آنها را با محدودیت های فیزیولوژیک، ناهنجاری ها و اختلالات متابولیكی (مانند سندرم مرگ ناگهانی، اختلالات و اشكالات اسكلتی، سندروم آسیت) و افزایش تلفات مواجه می سازد و از علل اصلی خسارات اقتصادی در صنعت پرورش مرغ گوشتی سراسر دنیا می باشد. در این ارتباط می توان به شرایط و وضعیت پسران نوجوانی اشاره کرد که در هنگام ورود به مرحله بلوغ، افزایش سریعی را در رشد خود تجربه نموده اند. رشد خیلی سریع،که از آن تحت عنوان « فوران رشد » نام برده می شود، معمولاً با التهاب مفاصل و مشکلات دیگر در این نوجوانان همراه است. بطور مشابه، سویه های جدید جوجه های گوشتی نیز به دلایلی که قبلاً ذکر گردید، در مرز حداکثر توان متابولیکی خود زندگی می کنند. به همین جهت در عمل، گاهی اوقات به منظور محدود نمودن و کنترل موارد وقوع اختلالاتی نظیر لنگش، سندروم مرگ ناگهانی و آسیت در جوجه های گوشتی دارای رشد بسیار سریع، تلاش می شود تا از میزان سرعت رشد به روشهای مختلفی از قبیل اجرای محدودیت غذایی (به صورت محدودیت کمّی یا کاهش تراکم مواد مغذی) کاسته شود.
از سوی دیگر تحقیقات نشان داده است كه بر خلا ف دام های اهلی، با مصرف هورمون ها در طیور، مقادیر زیادی از خوراک تبدیل به ذخیره چربی در لا شه می گردد كه از نظر اقتصادی به نفع تولیدكننده و مصرف كننده نمی باشد.
با توجه به مجمع مطالب فوق مشخص می گردد که تجویز هورمون رشد در تغذیه مرغ های گوشتی برای وادار کردن آنها به رشد سریع و ناگهانی، نه تنها مفید نخواهد بود، بلکه بسیار زیان آور بوده و نمی تواند منطقی و اقتصادی باشد.

منابع
1- آئین نامه معیارهای ظاهری / ارگانولپتیک، شیمیایی و میکربی خوراک طیور (1388): آئین نامه شماره 45121/43، سازمان دامپزشکی کشور
2- Archibeque, S.L.; T. Borch; T.E. Engle; J.J. Wagner and H. Han. (2007): Endocrine disruptor residue in feedlot and dairy waste streams. In: Proc. 68th Minennesota Nutrition Conference, 94-108.
3- Czarick, M.; B. Fairchild (2012): Seven reason why chickens are NOT fed hormones. Poultry Housing Tips, 24(4)1-4.
4- Handa, Y.; H. Fujita; Y. Watanabe; S. Honma; M. Kaneuchi; H. Minakami; and R. Kishi (2010): Does dietary estrogen intake from meat relate to the incidence of hormone-dependent cancers? J. Clin. Oncolo. 28:15s. 2010 (Suppl; Abstr. 1553).
5- Hartmann, S.; M. Lacorn and H. Steinhart (1998): Natural occurrence of steroid hormones in food. Food Chem., 62(1)7-20.
6- NCBA. National Cattlemen’s Beef Association (2007): Fact Sheet: Growth promotant use in cattle production. Accessed 4 January 2013.
7- Swyers, K. (2011): Phytoestrogens. Information Sheet. Ranch-Way Feeds. Fort Collins, CO. April 2013

گردآوری و تدوین: مهرداد مدیرصانعی
دانشیار گروه بهداشت و تغذیه دام و طیور دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران